Ijtimoiy-iqtisodiy fanlar kafedrasi

Subsidiyalar: Kamchiliklar

Erkin bozor iqtisodchilari turli sabablarga ko'ra subsidiyalardan ehtiyot bo'lishadi. Ba'zilarning ta'kidlashicha, subsidiyalar keraksiz bozorlarni buzadi, samarali natijalarni oldini oladi va resurslarni samaraliroq foydalanishdan kamroq samaraliroq foydalanishga yo'naltiradi. Shunga o'xshash xavotirlar iqtisodiy hisob-kitob juda noaniq va mikroiqtisodiy modellar bozor muvaffaqiyatsizligining ta'sirini to'g'ri hisoblash uchun juda real emas deb taxmin qiluvchilarni tashvishga solmoqda. Boshqalar esa, davlatning subsidiyalarga sarf qiladigan xarajatlari hech qachon hukumat taxmin qilganidek samarali emas, deb ta'kidlaydilar. Ularning ta'kidlashicha, subsidiyalarni qo'llash xarajatlari va kutilmagan oqibatlari kamdan-kam hollarda bo'ladi.
Boshqa bir muammo, antagonistlarning ta'kidlashicha, subsidiya qilish harakati siyosiy jarayonning buzilishiga yordam beradi. Tartibga olish va ijaraga olishning siyosiy nazariyalariga ko'ra, subsidiyalar yirik biznes va davlat o'rtasidagi nomuvofiq ittifoqning bir qismi sifatida mavjuddir. Ko'pincha kompaniyalar raqobatdan o'zini himoya qilish uchun hukumatga murojaat qilishadi. O'z navbatida, korxonalar siyosatchilarga xayr-ehson qilishadi yoki siyosiy martabalaridan keyin ularga foyda va'da qilishadi.
Agar subsidiya yaxshi niyat bilan, hech qanday fitna yoki o'z-o'zini qidirishsiz yaratilsa ham, foydali davolanishni olayotganlarning daromadlarini ko'paytiradi va shu bilan ehtiyoj yoki foydasi tugaganidan keyin ham uning davom etishiga ko'maklashish uchun turtki yaratadi. Bu siyosiy va biznes manfaatlariga soliq to'lovchilar va / yoki raqobatdosh firmalar yoki sohalar hisobidan o'zaro foyda yaratishga imkon beradi.
* amaldagi qonunchilikka muvofiq xo’jalik yurituvchi sub’ektlardan ularning qayta tashkil etilishi, xodimlar va shtatlar sonining qisqarishi munosabati bilan bo’shab qoladigan xodimlarga to’lovlar;
* xodimlarga to’lanadigan moddiy yordam.
- sog’liqni saqlash ob’ektlari, qariyalar va nogironlar uylari, bolalar maktabgacha tarbiya muassasalari, sog’lomlashtirish lagerlari, madaniyat va sport ob’ektlari, xalq ta’limi muassasalari, shuningdek, uy-joy fondi ob’ektlari ta’minotiga (shu jumladan, barcha turdagi ta’mirlash ishlarini o’tkazishga amortizatsiya ajratmalari va xarajatlarni ham qo’shgan holda) xarajatlar;
- vaqtincha to’xtatib qo’yilgan ishlab chiqarish quvvatlari va ob’ektlarini saqlash xarajatlari (boshqa manbalar hisobiga qoplanadigan xarajatlardan tashqari);
- bankning, Qimmatli qog’ozlar markaziy depozitariysining va qimmatli qog’ozlar bozori professional ishtirokchilarining xizmatlariga haq to’lash;
- ekologiya, sog’lomlashtirish va boshqa xayriya jamg’armalariga, madaniyat, xalq ta’limi, sog’liqni saqlash, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport korxonalari, muassasalari va tashkilotlariga badallar;
- amaldagi qonun hujjatlariga muvofiq amalga oshiriladigan va xo’jalik yurituvchi sub’ekt xarajatlariga kiritiladigan byudjetga majburiy to’lovlar, soliqlar, yig’imlar, davlat maqsadli jamg’armalariga ajratmalar, shuningdek Hukumat qarorlariga binoan xalqaro tashkilotlarga a’zolik badallarini to’lash;
- zararlar, jarimalar, penyalar:
* bekor qilingan ishlab chiqarish buyurtmalari bo’yicha yo’qotishlar;
* moddiy boyliklarning, bevosita ishlab chiqarish jarayoniga tegishli bo’lmagan yo’qotishlari hamda kamomadlar;
* ishlab chiqarish zahiralarini va tayyor mahsulotni eng past baholash usuli yoki sotishning sof qiymati bo’yicha qayta baholash yoki bahosini pasaytirish natijasidagi zararlar;
* idishlarga doir ishlar bo’yicha zararlar;
* sud xarajatlari;
* to’lanishi shubhali qarzlar bo’yicha zahiraga ajratmalar;
* qonunchilikka muvofiq da’vo bildirish muddati o’tgan va undirish noreal bo’lgan boshqa qarzlar bo’yicha debitorlik qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zararlar, shuningdek, qonunchilikka muvofiq yuridik va jismoniy shaxslar bilan hisob-kitoblar bo’yicha to’lanishi shubhali qarzlarni hisobdan chiqarishdan ko’rilgan zararlar;
* hisobot yilida aniqlangan o’tgan yillar operatsiyalari bo’yicha ko’rilgan zararlar;
* tabiiy ofatlar (ishlab chiqarish zahiralari, tayyor mahsulotlar va boshqa moddiy boyliklarning nobud bo’lishi va buzilishi, ishlab chiqarishning to’xtashi va boshqalar tufayli yo’qotishlar) tufayli ko’rilgan qoplanmaydigan yo’qotishlar va zararlar, shu jumladan, tabiiy ofatlar oqibatlarining oldini olish yoki oqibatlarini bartaraf etish bilan bog’liq xarajatlar;
* aybdorlari aniqlanmagan o’g’irliklardan yoki aybdor tomon hisobidan zarur summani undirish mumkin bo’lmagan hollarda ko’rilgan zararlar;
* xo’jalik yurituvchi sub’ektning asosiy vositalari va boshqa mol-mulki (aktivlari)ning chiqib ketishi (balansdan chiqarish)dan ko’rilgan zararlar;
* xo’jalik shartnomalari shartlarining, shu jumladan, mahsulotni etkazib beruvchilar va debitorlar aybi bilan buzilganligi uchun belgilangan yoki e’tirof etilgan jarimalar, penyalar, vaqtida to’lanmagan to’lovlar va boshqa xil sanktsiyalar, shuningdek, etkazilgan zararlarni to’lash bo’yicha xarajatlar;
* soliq qonuni va boshqa qonunlarni buzganlik uchun jarima va penyalar;
* to’langan boshqa jarimalar.
- xodimlarga beriladigan yoki yordamchi xo’jaliklar tomonidan xo’jalik yurituvchi sub’ektning umumiy ovqatlanish korxonasi uchun ishlab chiqariladigan mahsulot (ishlar, xizmatlar) bo’yicha narx tafovutlari;
- gudvill (firma narxi)ning nomoddiy aktivi summasini hisobdan chiqarish bilan bog’liq xarajatlar, ishlab chiqarish jarayoni bilan bog’liq bo’lmagan mol-mulk bo’yicha, belgilangan tartibda;
- yangi texnologiyalar yaratish va qo’llanilayotgan texnologiyalarni takomillashtirish, shuningdek ilmiy-tadqiqot, tajriba-konstruktorlik ishlari olib borish, xom ashyo va materiallarning yangi turlarini yaratish, ishlab chiqarishni qayta jihozlash bilan yo’ldosh mahsulotlar sifatini oshirish xarajatlari;
- ishlab chiqarish tusidagi ixtirochilik, ratsionalizatorlik, tajriba-eksperiment ishlari olib borish, ixtirochilik va ratsionalizatorlik takliflari bo’yicha modellar va namunalarni tayyorlash va sinash, ko’rgazmalar va ko’riklar, tanlovlarni, sertifikatlashni hamda ixtirochilik va ratsionalizatorlik bo’yicha boshqa tadbirlarni tashkil etish, mualliflar haqini to’lash xarajatlari va boshqa xarajatlar;
- ijaraga berilgan asosiy vositalarni ta’mirlash xarajatlari;
- boshqaruv xodimlariga va ishlab chiqarish jarayonida qatnashmaydigan boshqa xodimlarga vaqtincha mehnatga layoqatsizlik, homiladorlik va tug’ish nafaqalari to’lash bilan bog’liq xarajatlar qonun hujjatlarida belgilangan tartibga muvofiq;
- yangi ishlab chiqarishlarni, tsexlar, agregatlarni, shuningdek seriyali va ommaviy mahsulotlarning yangi turlarini ishlab chiqarishni va texnologik jarayonlarni o’zlashtirish xarajatlari;
- ayrim mashinalar va mexanizmlarni yakka tartibda sinab ko’rish hamda foydalanilayotgan uskunalar va texnik qurilmalarning barcha turlarini ularni montaj qilish sifatini tekshirib ko’rish maqsadida kompleks (mahsulot chiqarmasdan) ishlatib ko’rish;
- yangidan ishga tushirilgan korxonada ishlash uchun ishchi kuchlarini jalb qilish va kadrlar tayyorlash bilan bog’liq xarajatlar;
- foydalanishdagi to’liq eskirgan uskuna uchun to’lov (2019 yildan boshlab bu to’lov bekor qilindi);
- ishlab chiqarish jarayonini to’xtatib turish davrida ishlab chiqarish quvvatlari va ob’ektlarni saqlash hamda ularga xizmat ko’rsatish xarajatlari;
- yuqorida ko’rsatilmagan boshqa xarajatlar.