Ijtimoiy tuzilmalar sotsiologiyasi reja: I. Ijtimoiy strafikatsiya tizimlari. II

III. Deviant xulk-atvor sotsiologiyasi.

Jamiyatda urnatilgan ijtimoiy me’yorlardan chetga chikish xolatlarini urganuvchi deviant xulk-atvor sotsiologiyasi muammolari Uzbekistonda istiklol sharofaiti bilan urganila boshladi.

Jamiyatda insonlar faoliyati, xatti-xarakatlari va xulk-atvorini ijtimoiy me’yorlar boshkaradi.
Jamiyatda insonlar faoliyati, xati-xarakatlari va xulk-atvorlarini ijtimoiy me’yorlar boshkaradi. Ijtimoiy me’yor jamiyat boshkaruvining ajralmas kismi bulib, shaxs yoki ijtimoiy gurux xulk-atvori muayan sotsial muxitga moslashtiruvchi koidalar majmuiyidir. Ijtimoiy me’yorining bir nechta turlari bulib, xukukiy, axlakiy, dinniy xamda urf odatlariga oid me’yorlar shular jumlasidadir.
Ijtimoiy me’yorining avzzaligi shundaki, yoshligidanok muayan me’yorldarga moslashtirib borilgan shaxslar umum tokabul kilingan ta’moillar doirasidan chetga chikmaydi va boshkadlardar shuni kutadi. Jamiyat tarikkiy etib borgan sari urnatilgan me’yorlar xam eskirib boradi va yangi me’yorlar urnatilib boradi. Yangi me’yorlar urnatish jarayoni jamiyatga urnatilgan mavjud me’yorlar doirasini kengaytirish va uzgartirishdan iboratdir.
Jamiyat a’zolarini maskur ijtimoiy me’yorlarga amal kilib yashashlarni naorat kilib boruvchi institutlar ijtimoiy nazorat intitutlari deyiladi. Ushbu intstitutlarga oila, maktab, maxalla, xukukni muxofaza kilish organlar va xakozolar kiradi.
Deviant xulk-atvor - jamiyatda urtnatilgan axlok me’yorlariga mos kelmaydigan insonni faoliyat yoki xatti-xarakat, ijtimoiy xodisa bulib, yolgonchilik, dangasalik, ugrilik, ichkilikbozlik, giyoxvandlik, uz joniga kasd kiliщ va boshka kuplab shu kabi xolatlar ushub xulk-atvor xususiyatlari xisoblanadi.
Kuyidagi daviant- xulk-atvorining nisbatan kengrok tarklagan keurinishlardan xisoblanadi:
A) Jinoyatchilik. Muayyan davlatda urnatilagn konun va me’yorlarga nisbatan ayrim shaxslarning salbiy munosabati jinoiiy faoliyat, mazkur shaxs esa jinoyatchi xisoblanadi.
B) Ichkilikbozlik. Bu borada ilmiy adabiyotlarda bir necha tasniflar mavjud: 1) Alkogol’ni xar-xar zamonda is’temol kilish. 2) Alkogol’ni kup is’temol kilish – spirt li ichimliliklarni muntazam, ya’ni xaftada bir martadan bir necha martagacha yoki, birvarakayiga urtada tanafuz bilan kup mikdorda (20 ml.dan oshik). Bu kupincha alkologizmga olib keladi. 3) Alkologizim – spirtli ichimliklarga motologik (muttasil) urganib kolish bilan tavsiflanuvchi kasallik.
V) Giyoxvandlik. Giyoxvand yoki unga tenglashtirilgan vositalarga muntazam ruju kuyish va tibbiy kursatmalarsiz iste’mol kilish.
G) Foxishabozlik. Fanda rasmiy nikoxsiz jinsiy aloka ikki turga bulib urganiladi: 1) Konkubinat – nikoxsiz birga yashash. 2) Foxishabozlik-pul uchun uz tanasini sotish.
Garbda asosan ikkinchisi koralansa, Sharkda ikkala xolatga xam me’yorda ogish sifatida karaladi.
D) Byurokratiya. «Byurokratiya» termini aslida «Xokimiyatga ega bulgan xodim» degan ma’noni anglatadi. Birok davrlar utishi bilan «Byurokratiya» maxaliychilik, kogozbozlik, turachilik mansabni suiste’mol kilish kabi salbiy ma’nolari kullanila boshlandi. Xozirgi kunda kuplab davlatlarda «Byurokratiya» termini asl ma’nosini yukotib, boshkaruvdagi uziga xos idoraviy uslub tarzda tushuniladi.
Yukoridagilardan tashkari maxalliychilik, urug-aymokchilik, bokimandachilik kabi salbiy xolatlar xam ijtimoiy me’yordan chekinishining dikkattalab kurinishlarda xisoblanadi.
Diviant xulk-atvor muammosini sotsioligiya fani doirasida dastlab E.Dyurkgeym maxsus urgangan bulsa-da, jamiyatining eng kadimiy muammolaridan biri sifatida diviant xolatlarda munosabatlar kadim kamlardan shakillanib kelgan. Kadimga xalklarning diniy-mifalogik tasavvurlari, xususan, Misr, Xindiston va Xitoy diniy konun koidalaridagi axlokiy me’yorlar bu soxadagi dastlabki karashlar edi. Kadimga Yunuon va Rim Faylasuflari xam uz asarlarida maskur muammolarini taxlil kilib berganlar.
Urta asrlarda axlok me’yorladri diniy karashlar ta’siri ostida rivojlandi va ulardan chekinish diniy nuktaiy nazardan belgilangan. Evropada xristian dina barcha soxada xukmronlik kilgan bulsa, shark dunyosida axlokiy – xukukiy me’yorlar va ular xakida ta’limotlar islom falsafasi ta’sirida rivojlanadi.