Ikkinchi qism toshkent – 2023

Foydalanilgan adabiyotlar ro‘yxati:
 
1. Ta’lim to‘g‘risida / O‘zbekiston Respublikasining Qonuni // Qonun 
hujjatlari ma’lumotlari milliy bazasi, 24.09.2020 y., 03/20/637/1313-son. 
2. O‘zbekiston Respublikasi Prezidentining 2020 yil 6 noyabrdagi “Ta’lim-
tarbiya tizimini yanada takomillashtirishga oid qo‘shimcha chora-tadbirlar 
to‘g‘risida” PQ-4884-son qarori. 

---

---

---

---

---

---

---

---

---

309 
ruhida tarbiyalash masalasi ustuvor vazifa qilib olingan. Chunki, ertaga 
kattalar o‘rnini bosadigan yoshlar aynan shunday oziqlangan zaminda 
voyaga yetgan taqdirdagina komil insonlar bo‘lib, haqiqiy tayanch va 
suyanchga, yengilmas ma’naviy kuchga aylanib, jahon maydonlarida har 
qanday bellashuv va sinovlarga tayyor tura oladilar. Inson va jamiyatning 
mavjudligini ta’minlaydigan qadriyatlar ma’naviy tarbiya tufayli 
ajdodlardan asta-sekin tadrijiy ravishda avlodlarga o‘tadi.
Ma’naviy tarbiya atamasi keng ma’noda inson shaxsini shakllantirishga, 
uning ishlab chiqarish va ijtimoiy, madaniy, ma’rifiy hayotda faol ishtirokini 
ta’minlashga qaratilgan barcha ma’naviy ta’sirlar, tadbirlar, harakatlar, 
intilishlar yig‘indisini anglatadi. Bunday tushunishda ma’naviy tarbiya faqat 
oila, maktab, bolalar va yoshlar tashkilotlarida olib boriladigan tarbiyaviy 
ishlarni emas, balki butun ijtimoiy tuzum, uning yetakchi g‘oyalari, 
adabiyot, san’at, kino, radio, TV, OAV va boshqa qator faoliyatini ham o‘z 
ichiga oladi. Shuningdek, keng ma’nodagi ma’naviy tarbiya atamasi 
tarkibiga bu sohada ta’lim va ma’lumot olish ham kiradi. Tor ma’noda, 
ma’naviy tarbiya muayyan shaxsning ma’naviy rivoji, dunyoqarashi, axloqiy 
qiyofasi, estetik didini o‘stirishga yo‘naltirilgan pedagogik faoliyatni 
anglatadi. Bunday tarbiya oila va tarbiyaviy muassasalar hamda jamoat 
tashkilotlari doirasida amalga oshiriladi. Har qanday ma’naviy tarbiya ta’lim 
bilan chambarchas bog‘liq holdagina mavjud bo‘ladi. 
Chunki, ta’lim va ma’lumot olish jarayonida shaxsning bilimi 
ko‘payibgina qolmay, balki ma’naviy-axloqiy sifatlarining qaror topishi ham 
tezlashadi. Shu bois ota- bobolarimiz qadimdan bebaho boylik bo‘lmish ilmu 
ma’rifat, ta’lim- tarbiyani inson kamoloti va millat ravnaqining eng asosiy 
sharti hamda garovi deb bilganlar.
Prezidentimiz ta’kidlagani kabi, “Ta’lim-tarbiya — ong mahsuli, lekin 
ayni vaqtda ong darajasi va uning rivojini ham belgilaydigan, ya’ni, xalq 
ma’naviyatini shakllantiradigan va boyitadigan eng muhim omildir. 
Binobarin, ta’lim-tarbiya tizimini va shu asosda ongni o‘zgartirmasdan 
turib, ma’naviyatni rivojlantirib bo‘lmaydi. Shu bois bu sohada yuzaki, 
rasmiy yondashuvlarga, puxta o‘ylanmagan ishlarga mutlaqo yo‘l qo‘yib 
bo‘lmaydi. Maktab, ta’lim- tarbiya masalasi davlat va jamiyat nazoratida 
bo‘lishi Asosiy qonunimizda belgilab qo‘yilgan. Shu bilan birga, bu keng 
jamoatchilik, butun xalqimizning ishtiroki va qo‘llab-quvvatlashini talab 
qiladigan umummilliy masaladir. 
Bu haqda fikr yuritganda, men Abdulla Avloniyning «Tarbiya biz uchun 
yo hayot — yo mamot, yo najot — yo halokat, yo saodat — yo falokat 

---

310 
masalasidir» degan chuqur ma’noli so‘zlarini eslayman. Buyuk 
ma’rifatparvar bobomizning bu so‘zlari asrimiz boshida millatimiz uchun 
qanchalar muhim va dolzarb bo‘lgan bo‘lsa, hozirgi vaqtda ham biz uchun 
shunchalik, balki undan ham ko‘ra muhim va dolzarb ahamiyat kasb etadi. 
Har gal bola xulqi, tarbiyasi haqida gap ketganda yaponlarning tarbiya 
metodlari esimga tushadi. Yaponlar “Mamlakatni rivojlanishini xoxlasang, 
avalambor onalarni tarbiyala”, degan shior bilan yashashadi. Chiroyli tarbiya 
berish ota-onaning farzandi oldidagi burchlaridandir. Bu haqni ado etish o‘z-
o‘zidan bo‘lmaydi, insondan katta mas’uliyat, mashaqqat talab qiladi. 
Bola tarbiyasiga eng birinchi navbatda ota-ona javob beradi. Ular 
bolalarini zarur mashg‘ulotlar bilan band qilishi kerak. Bola ongi bo‘sh 
turmaydi. Uydagi tarbiya bolani qoniqtirmasa, ko‘chaga intiladi, o‘zi 
bilmagan holda boshqa “dunyo” komiga kira boshlaydi. Bugun kim bilan 
o‘tirib gaplashsangiz, darrov farzandiga buzg‘unchi g‘oyalar ta’sir 
etayotganidan shikoyat qiladi. Ba’zi xonadonlarda farzandlar axloqi katta 
muammoga aylangan. 
Yangi asrda axborot tezligi taraqqiyotga ijobiy ta’sir ko‘rsatyapti. Ayni 
chog‘da qator muammolar keltirib chiqaryapti. Internet, uyali telefon orqali 
yoshlarga qilinayotgan hujumlardan saqlanish eng katta muammoga 
aylandi. Ehtiyot choralari izlanyapti, lekin bu harakatlarning ko‘pi faqat 
nazariy. Ularni amalda qo‘llash qiyin. Bugun ko‘pchilik takrorlaydigan 
iboralar:“Farzandim meni tushunmaydi"; "Menga itoat etmaydi"; 
“Nasihatimga quloq solmaydi”; “Kunduzi uxlab, tunda televizor ko‘radi"; 
“Aka-ukalari bilan janjallashadi”; “Ko‘p yolg‘on gapiradi” va hokazo.
O‘tgan ulug‘larimiz bola xulqi buzilishiga ko‘pincha ota-ona sabab 
bo‘lishini ta’kidlashgan. Jumladan, asosiy ichki sabablar: 
• 
Oilani boshqarishda ota-onaning aniq maqsadi yo‘qligi;—bola 
go‘daklik davridanoq tarbiya uslublarini yo‘lga qo‘ymaslik, bola 
tarbiyalashni bilmaslik;—moddiy ta’minotni haddan oshirib yuborish yoki 
umuman ta’minlamaslik; 
• 
bolaning ta’lim olishdan maqsadi yo‘qligi yoki darslarni 
o‘zlashtirolmasligi, maktabga ota-ona majburlashi bilan borishi; 
• 
bolaning ota-onadan qoniqmasligi; 
• 
murabbiydan qo‘rqishi; 
• 
ota-onadan mehr ko‘rmay, boshqalardan shirin so‘zlar eshitishi; 
• 
Ota-ona farzandi oldida janjallashishi; 
• 
Ota-ona farzandlaridan birini maqtashi, boshqasini e’tiborsiz 
qoldirishi; 

---

311 
• 
ishlarni faqat chaqqon bolaga yuklab, qolganlariga beparvo bo‘lish; 
• 
ota uzoq vaqt uyda bo‘lmasligi; 
• 
kichik xatoni bo‘rttirish; 
• 
uydagi holat bilan talab qilinayotgan narsaning bir-biriga mos 
kelmasligi;
• 
bolaning xatosini to‘g‘ri tushuntirmaslik, boshqa bolalarga 
solishtirish. Bu ish noto‘g‘ri. Chunki har bir bola o‘z tabiatiga ega. 
Tashqi ta’sirlar: 
• 
muallimning o‘zi o‘rgatayotgan fan maqsadini bilmasligi; 
• 
tashqarida ham o‘rnak bo‘ladigan shaxsning yo‘qligi; 
• 
shahvatni qo‘zg‘atuvchi omillar; 
• 
aloqa vositalari rivojlanib ketishi sabab yomon do‘stlarning ko‘pligi;
• 
ta’lim-tarbiya zamon talablariga mos emasligi; 
• 
tashqi ko‘rinishi bilan tengdoshlaridan ajralib turishi; 
• 
ortiqcha qo‘pollik, qattiqqo‘llik, o‘rinli-o‘rinsiz kaltaklayverish.
Bu illatlar tufayli bolaning fe’li buziladi, beti qotadi. Uyimiz, ko‘cha-
ko‘y, yashab turgan jamiyatimizdagi muhit, ta’lim-tarbiya muassasalari - 
bularning barchasi tarbiya omillaridir. Ammo hozir dunyoning har 
tomonidan yoshlarga maxsus yo‘naltirilayotgan maqsadli “tarbiya 
uslublari” ham borligini unutmaylik. Zero, yaxshi bola ikki dunyo saodatiga 
vosita bo‘luvchi sadaqai joriyamiz bo‘ladi. Farzand tarbiyasida shuni doim 
yodda tutaylik.
Shuningdek, tarbiya- umumxalq maslasidir! Televidenie, irnternet 
manbalar, OAVlarda tarbiya masalasiga oid ta’sirli roliklar, mazmunan boy 
lavhalar tasirini kuchaytirish lozim.
Oila-mahalla-ta’lim muassasasi hamkorligini jonlantirish va bu borada 
metodik tavsiyalar ishlab chiqish, maxsus o‘quv kurslari tashkil qilish, 
onalar bilan ishlash uchun maxsus seksiyalar tashkil qilish, maktablarda 
ota-onalar uchun metodik kunlar tashkil qilib o‘tkazish lozim.
Ota-ona va ustoz o‘rtasidagi ko‘pgina muammoga olib kelayotgan yana 
bir dolzarb masala- baho qo‘yish masalasidir. V.A.Suxomlinskiy ta’biri bilan 
aytganda, ustoz-murabbiylar bu borada: 
1. O‘quvchiga amaliy yondashishi (“O‘quvchi bo‘lgandan keyin o‘qib 
kelish kerak-da” tarzida emas), balki unga shaxs sifatida munosabatda 
bo‘lish (“O‘quvchi, eng avvalo, shaxs, bola, so‘ngra esa o‘quvchi. Men unga 
qo‘yadigan baho uning bilimi o‘lchovi emas, balki mening unga nisbatan 
insoniy munosabatimdir” tarzida yondashishi).

---

312 
2. Har bir baho o‘quvchini kelajakka ishonch ruhida tarbiyalashi zarur; 
o‘quvchining mehnatini rag‘batlantirishi, biroq, uning dangasaligi va 
qobiliyatsizligi uchun jazo vositasi bo‘lmasligi zarur ekanligini anglashlari 
va adolatli bo‘lmoqlari lozim.