Ildiz mevali usimliklar guruhi va ularning ahamiyati. Kand lavlagi va uning halk hujaligidagi ahamiyati

Mavzu: Lavlagi garniri
Reja:

1. 
   Ildiz mevali usimliklar guruhi va ularning ahamiyati.
   
2. 
   Kand lavlagi va uning halk hujaligidagi ahamiyati.
   
3. 
   Kand lavlagining kelib chikishi, tarkalishi, ekin maydoni va navlari.
   
4. 
   Botanik belgilari va biologiyasi.
   
5. 
   Almashlab ekishdagi urni, ugitlash, erni ekish va tayerlash.
   
6. 
   Ekish muddati, me`eri, usuli va chukurligi.
   
7. 
   Ekinni parvarishlash hosilni yigib olish.
   
8. 
   Kand lavlagi urugchiligi.
   

1.Ildizda ozuka modda tuplaydigan usimliklarga ildiz mevalilar deb ataladi. Ildiz mevalilarga kuyidagi usimliklar kiradi: kand lavlagi, hashaki lavlagi, osh lavlagi, sabzi, bryukva va turneps. Bu usimliklar tarkibida engil hazm bo`ladigan oksil, uglevodlar va har hil vitaminlar ildiz mevalilar sanoatda kand ishlab chikarishda va chorva mollari uchun ozuka sifatida muhim ahamiyatga ega. Ildiz mevalilarning barglari ham chorva mollari uchun muhim ahamiyatga ega, ularning bargida ayniksa vitaminlar kup bo`ladi. ildiz mevalilarning ichida kand lavlagi sanoatda kand olish maksadida ishlatiladigan eng muhim tehnik ekinlardan biri bulib hisoblanadi. Hashaki lavlagi esa chorva mollari uchun eng muhim ozuka ekini hisoblanadi.

Sabzi – juda kadimiy ekin bulib, u asosan ozik – ovkat uchun ishlatilib kelingan. Uning tarkibida karotin moddasi juda kup, shuning uchun u kimmatbaho em hashak ekinlardan biri bulib kelgan. 100 kg sabzi ildiz mevasida 13,7 ozik birligi bulib, tarkibida 1,1 % protoin, 8,6 % azotsiz esktraktiv moddalar saklaydi.
Hashaki sholgom va turpni 100 kg tarkibida 9,3 ozik birligi bulib, tarkibida 1,2 % protein, 1,4 % kuruk moddalar bor. Barcha ildiz mevalilar 2 yillik usimlik bulib, 1 yili tup barglar, yugonlashgan ildiz hosil kiladi, 2 yili poya hosil kilib gullaydi, meva va urug beradi.
2. Kand lavlagi ildiz mevasining tarkibida 17 - 24 % gacha kand moddasi bo`ladi. Kayta ishlab kand olinaetganda tula jom va boshka chikindilar koladi. Tultasi tarkibida 15% azotsiz ekstraktiv moddalar, 60 % ga yakin kand 18 – 19 % kul moddasi bo`ladi. uning tultasida spirt, gletserin olinadi. Jomning tarkibida 15 % kuruk modda, shu jumladan 10 % AEM, 3 % tukima, 0,7 % kul, 0,1 % moy va 1,2 % oksildan iborat. Jom chorva mollari uchun yahshi ozika, uning 100 kgqga 80 ozik birligi bor. Kand ishlab chikarishda kolgan chikindi (defektseon) ugit sifatida foydalaniladi. Kand lavlagining bargi umumiy hosilini 35,50% ini tashkil kiladi. Gektariga 100 – 150 ts kuk ozika bargida 18 -20 ozuka birligi bor. Kand lavlagining tuyimliligi hashaki lavlagiga nisbatan 2- 2,5 marta yukori.
3. Kand lavlagining vatani Old Osiyo, Turkiya, Eron hisoblanadi. Eramizdan 2000-1500 yillar oldin ekilib kelingan. Tarkibida kristallashgan kand borligi 1747 yil Markgraf tomonidan ihtiro etilgan. 1802 yilda Rossiyada birinchi kand zavodi ishga tushdi. Bu paytlarda ildiz meva tarkibida kand mikdori 6-7% eid. Er sharida kand lavlagi maydoni Rossiya va Ukrainada joylashgan. Uning yovvoyi formalari hozirgi vaktda ham Urta er dengizi, Kaspiy dengiz Kora dengiz kirgoklarida, Zakavkaziyada uchraydi. YOvvoyi formalarning ildizmevasi dagal, kand mikdori esa juda kam (5-6%). Kand lavlagi hozirgi vaktda juda ham kup mamlakatlarda, shu jumladan; Polsha, Frantsiya, Germaniya, Angliya, Italiya, Ispaniya, Vengriya, Belgiya, Gollandiya, Amerika, SHvetsariya va Kozogistonda kup ekiladi. O`zbekistonda hozirgi vaktda kand lavlagi juda katta e`tibor berilyapti. 1998 yilda Horazm viloyatida O`zbekiston-Turkiya hamkorligida shakar ishlab chikaradigan kushma zavod ishga tushirildi. SHu munosabat bilan 1999 yilda Horazm viloyatida va Korakalpogistonda kand lavlagi ekin maydonlari utgan yilgiga nisbatan yanada kupaytirildi, ya`ni Horazm viloyatida 12 ming ga erga, Korakalpogistonda esa 7 ming ga erga kand lavlagi ekildi. Ulardan hosildorlik 200 – 250 tsqga ni, lekin ba`zi ilgor hujaliklarda hosildorlik 500-700 tsqga etgan. Hozirgi paytda lavlagini 50 dan ortik navlari tarkalgan shulardan, chet eldan keltirib respublikamizda ekishga tavsiya etilgan navlardan; Astro, Gina, Klavdiya, Kresus, Lena, Mariya, Romeo, Sermo, Sonya, Flora, TSeriz va boshkalari bizga ma`lum.
4. Kand lavlagi (Beta vulgaris L) shudgorlash oilasiga mansub shu turga hashaki birgli va oshhona yoki kizil lavlagilar ham kiradi. Lavlagilarning ildiz mevasi yugonlashgan ildiz mevadir. Ildiz mevasi kunussimon kurinishga ega bulib, yon tomonlari biroz sikilgan barglari er ustida joylashadi. Ildizmeva 3 kismga bulingan: Bosh kismi,buyin kismi va shahsiy ildiz. Bosh va buyin kismiga ildizmevalarning 20-30% kismi kiradi, kolgani shahsiy ildiz. Lavlagi barglari yirik, butun va yuraksimon shaklda, barglar esh paytida bandi katta bulbi, dumalok shaklda, keyinchalik esa bandi uzunlashadi va yuraksimon shaklga keladi. YUza kismi sillik bulib, 2 yili poya chikaradigan barglari kirrali bo`ladi, poyasining buyi 150-170 sm gacha bo`ladi, guli beshtalik tipda, rangi yashilrok eki och yashil ruvak tipida. Gulkurgonida urugchisi 5 ta. Tumshukchasi 3 bulmali. Gullash davri 20-40 kunga chuziladi, chetdan changlanadi.
Mevasi engokcha, tup – tup gullari kushilib usgan 2-6 dona tup meva hosil kiladi. Bir dona urugdan 3-6 tagacha maysa usib chikadi. Kand lavlagi

urugi uz vazniga nisbatan 150-170% suv uzlashtiradi. Tuprok harorati 2-5⁰ S ga etganda una boshlaydi, 6-7⁰ C da maysa hosil kila boshlaydi. Maysalari 4-5⁰ S sovukka chiday oladi. Kand lavlagining usuv davri birinchi yili 160 – 170 kun, ikkinchi yili esa 100-130 kun davom etadi. U birinchi yili shimoliy tumanlarda 1800-2000⁰ S foydali harorat yigindisini talab kiladi. Kand lavlagi uzun kun usimligi hisoblanadi. Agar unga eruglik etishmasa hosildorligi va hosili tarkibidagi shirasi pasayib ketadi. Bundan tashkari u namga ham uta talabchan. Uning transpiratsiya koeffitsenti 200-400 atrofida. Kand lavlagi ozik moddalarga va tuprok sharoitiga talabchan, lekin engil shurlangan erlarda ham yahshi usadi.

5. Kand lavlagi toza bandli shudgor, kuzgi don ekinlari, sabzavot, kartoshka va silos hamda don uchun ekilgan makkajuhori, kup yillik em – hashak utlaridan bushagan erlarga ekiladi. Tuprokka tugri ishlov berish, bu tuprokdagi namni, ozuka moddalarni saklashga begona utlar, kasallik va zararkunandalardan tozalash, tuprokning unumdorligini oshirishni ta`minlash iborat. Utmishdoshning hosili yigilgandan keyin er sugoriladi, begona ut urugi kup bulsa 4-5 sm chukurlikda diskli borona bilan ishlanadi, 10 -15 kundan keyin esa shudgor kilinadi. Erta bahorda borona kilinadi. O`zbekiston sharoitida er haydashdan oldin gektariga 20 – 40 t chirigan gung,90 kg fosfor, 60 kg kaliyli ugitlar solinadi. Azotli ugitlar me`eri 200-250 kgqga bulganda ya`shi natija beradi.
6. Kand lavlagi keng katorlab ekiladi, kator orasi 60 – 70 sm, usimlik orasi esa 12- 20 sm atrofida bo`ladi. Kup urugli navlaridan gektariga 20 – 25 kg, bir uruglilardan 12 – 15 kgqga me`erda ekiladi. ekish chukurligi 3-4 sm bo`ladi. Asosan mart oyida ekiladi. Ekish muddatining kechiktirilishi ham uning hosildorligiga salbiy ta`sir kursatadi. Uning urugi SPCH – 6 m, sabzavot va guza seyalkalarida ekiladi. Lavlagini anik ekishda SST – 12A, SST – 12V seyalkalari va T- 7OS, MTZ, YUMZ markali traktorlardan foydalanish mumkin.
7.Lavlagidan yukori hosil olish kupincha uni yagonalashga boglik bulib koladi. YAgona kilish kup mehnatni talab kiladi, shuning uchun bir urugli navlarni anik ekishga harakat kilib mehnat sarfini kamaytirish mumkin. lavlagi usuv davrida suvni talab kiladi. Bir ts ildiz va barg yaratish uchun 120 – 130 ts suv sarf bo`ladi. usuv davrida tuprok namligi 70 % atrofida bulishi kerak. Butun usuv davrida lavlagi 6-12 martagacha sugoriladi, har sugorganda 600 – 800 m<sup>3</sup> hisobida sarflanadi. Zararkunandalarga karshi usuv davrida 57 % lik Onayt preparatidan 1,5 lqga me`erida purkaladi. Uzun burun kungiz, tunlam va burgalarga karshi 30 va 35 % li Zalon preparatidan 3,0-3,5 lqga me`erida ishlov beriladi.
Lavlagini har sugorgandan keyin kator orasida ishlov beriladi. Kator orasida ishlov berish soni tuprok holatiga va uning begona utlar bilan zararlanish darajasiga boglik. Lavlagi tehnik jihatdan etilganda uning ildiz mevasi yiriklashib bargi sargaya boshlaydi. Ana shu vaktda uning hosilini yigishtira boshlash mumkin. Kand lavlagi yigishtirib olinishidan oldin uning bargi oktyabr, noyabr oylarida KIR – 1,5 mashinasi bilan urib olinadi. Ildiz mevasi esa MTZ – 80 MTZ- 60 traktorlariga urnatilgan mahsus lavlagi kutargichlariga eki guza poya kovlagichlarda kovlanadi. Hozirgi paytda 1 soatda 40 t lavlagini yigishtirib oladigan zamonaviy kombaynlar mavjud. Ildiz mevani saklash uchun chukurligi 50 – 70 sm, kengligi 15- 200 sm, uzunligi hosil mikdoriga karab tayerlangan mahsus handaklarda saklanadi. Lavlagi 3⁰ S da muzlaydi, muzlab kolgan mevasi ishlatishga yaramaydi.
8. Urug olish uchun birinchi yilgi usuv davrida uruglikbop lavlagi etishtirishladi eki kech ezda eki kuzning boshlanishida urug ekib keyingi yil yigishirib olinadi. Dastlab elitaurugchilik eki urugchilik hujaliklarida elita va birinchi reproduktsiyali urug etishtiriladi. Bu yukori sifatli urug ekilib onalik ildiz meva etishtiriladi. Onalik ildiz meva etishtirish uchun urug mart oyi ohirida ekiladi. bunda 1m² ga 20 –35 dona urug ekiladi.
Onalik ildiz meva etilganda 1m² da 12 ta usimlik bulishi kerak eki bir gektar erda sharoitiga karab 140 – 180 ming tup usimlik bo`ladi. Onalik ildiz meva maydarok bo`ladi (250-300g). Bahorda uruglik lavlagi VPT – 4, VPS – 2,8 rusumli mashinalarda utkaziladi (gektariga 16-20 ming dona).
Kech ezda ekiladigan urugning sifatiga e`tibor berish lozim, urug bir tekisda, yirik va toza bulishi kerak. Bahorda 1-2 marotaba kultivatsiya kilinadi, 3-4 marta sugoriladi, kisman yagona kilinadi va usib ketmasligi uchun chilpinadi. Mevalari 40 – 50 % jigar rangga kirganda JRB – 4,2 va JRB – 4,2 P rusumli mahsus mashinalarda uriladi va 5-6 kundan keyin don kombayinlar erdamida yigilib yanchiladi. Saklanadigan urugning namligi 13 % dan oshmasligi lozim.

Adabiyotlar:

1.