Ilim h ám jámiyet. №3. 2019

---

Ilim h
ám jámiyet. №3.2019
113
 

---

Ilim h
ám jámiyet. №3.2019
103
 Мақолада ўқув жараёнида тарихий ёдгорликларнинг тарбивий салоҳиятидан фойдаланишнинг асосий йўналишлари, 
ўқувчиларни архитектура ёдгорликларига жалб этиш тизими кўрсатиб берилган.
РЕЗЮМЕ 
В статье освещены основные направления использования воспитательного потенциала исторических памятников в учебном 
процессе. Описывается система занятий по приобщению школьников к памятникам архитектуры. 
SUMMARY 
 The article deals with the main directions of using the educational potential of historical architectural monuments in the educational 
process. It contains the description of the system of lessons that are directed to involve schoolchildren to be interested in the monuments 
of architecture. 
BO’LAJAK O‘QITUVCHILARDA KASBIY KOMPETENTLIGINI SHAKLLANTIRISH 
VA RIVOJLANTIRISH YO’LLARI 
Sh.S.Shodmonova - pedagogika fanlari doctori, professor 
Toshkent davlat pedagogika universiteti 
Tayanch so‘zlar: ta’lim sifati, bilim, ta’lim shakllari, tarbiya jarayoni, kompetentsiya, kasbiy kompetentlik, shaxs, ta’lim metodlari, 
kasbiy mahorat.
Ключевые слова: качество образования, знание, формы обучения, воспитательный процесс, компетенция, 
профессиональная компетентность, личность, методы обучения, профессиональное мастерство. 
Key words: quality of education, knowledge, forms of teaching, educational process, competency, professional competency, per-
sonality, teaching methods, professional skill. 
O‘zbekiston 
Respublikasi 
Prezidenti
Sh.M.Mirziyoyevning 7 fevral 2017 yil farmoni bilan 
2017-2021 
yillarga
mo’ljallangan 
O’zbekistonni
rivojlantirishning beshta ustuvor yo’nalishi bo’yicha 
Harakatlar strategiyasini ishlab chiqilishi ayniqsa 
ta’lim 
sohasini davlat siyosatida ustuvor o’rin tutish bilan birga 
keng jamoatchilik ishtirokini ham talab qilishi alohida 
ahamiyat kasb etadi. Mazkur Harakatlar strategiyasining 
to’rtinchi 
yo’nalish 
ijtimoiy 
sohani 
rivojlantirishga qaratilgan bo’lib, bunda ta’lim, madaniyat, 
ilm-fan, adabiyot, san’at va sport sohalarini rivojlantirish va 
yoshlarga oid davlat siyosatini takomillashtirish bilan birga 
ta’lim 
va 
o’qitish 
sifatini 
baholashning 
xalqaro 
standartlarini joriy etish asosida oliy ta’lim muassasalari 
faoliyatining sifati hamda samaradorligini oshirish hamda 
ilmiy-tadqiqot va innovatsiya faoliyatini rag’batlantirish, 
ilmiy va innovatsiya yutuqlarini amaliyotga keng joriy 
etishning samarali mexanizmlarini yaratish, oliy o’quv 
yurtlari 
va 
ilmiy-tadqiqot 
institutlari 
huzurida 
ixtisoslashtirilgan 
ilmiy-eksperimental 
laboratoriyalar, 
yuqori texnologiya markazlarini tashkil etish haqida alohida 
uqtirib o’tildi [1]. 
Ma’lumki ijtimoiy faoliyatning alohida shakli bo‘lgan 
pedagogik faoliyat jarayoni va uning maqsadi o’sib 
kelayotgan yosh avlodga ta’lim-tarbiya berish va o‘zgarib 
borayotgan ijtimoiy-iqtisodiy talablar asosida ularni yuksak 
insoniy sifatlarini tarbiyalashga yo’naltirilgan. Olib 
borilgan ta’lim-tarbiya natijasida ta’lim oluvchi shaxsining 
turli xislatlari, fazilatlari va ko’nikmalari shakllantiriladi. 
Bunday o’zgarishlarni amalga oshirish va rivojlantirish turli 
pedagogik texnologiyalarni, metod va yondashuvlarni 
amaliyotga tatbiq etishga asoslanadi. Ushbu metodlar va 
yondashuvlar, bir tomondan, o‘qituvchining pedagogik 
faoliyati va ta’lim oluvchining shaxsiy xatti-harakatlari 
ta’siridagi o‘zgarishlar orasidagi qonuniyatlarni ochishga, 
ularni tahlil qilishga imkoniyat yaratadi. Ta’lim oluvchilar 
va 
o‘qituvchilarning 
faoliyatlari, 
harakatlari, 
ta’lim 
mazmuni, metodlar, yondashuvlar, texnologiyalar va ta’lim 
vositalari orasidagi bog‘liqliklar, tabiat qonuniyatlari kabi 
ob’ektiv xususiyatlarga ega hisoblanadi. Ta’lim-tarbiya 
jarayoni samaradoligi haqida jiddiy xulosalar chiqarish 
uchun muntazam ravishda olib borilgan kuzatishlar, 
tajribalarga asoslangan tadqiqotlar natijalariga ko‘ra 
qo‘llanadigan metodlar va yondashuvlarga asoslanish 
ta’lim-tarbiya jarayonini ilmiy asosda tashkil etish va uni 
boshqarishda muhim ahamiyat kasb etadi. Adabiyotlarda 
[4] “ilmiy bilish metodlari – bu ob’ektni o‘rganishning 
asoslangan izchil usullari va qoidalaridir. Muayyan 
fanlarning umummilliy, xususiy va maxsus metodlari 
farqlanadi. Tabiiyki, fan epistomologiyasida ularning 
dastlabki ikkitasi bevosita qiziqish uyg‘otadi”, deb 
ta’kidlangan holda kuzatish, induksiya, deduksiya, analiz, 
sintez, abstraklashtirish, anologiya, modellashtirish kabi 
metodlar keltiriladi va ular quyidagicha ta’riflanadi: 
Kuzatish – bu bilishning shunday bir metodiki, bunda 
sub’ekt ob’ektning tuzilishi va rivojlanishiga aralashmaydi. 
U mavjud sharoitlarni o‘zgartirmaydi, chunki unga hech 
qanday ta’sir ko‘rsatmaydi. Kuzatishning ilmiy bilish 
metodi sifatida afzalligi shundaki, u o‘rganilayotgan 
hodisaning ob’ektiv manzarasini berishi mumkin. Ilmiy 
kuzatish – bu chinakam ijod, haqiqiy mahorat va san’atdir 
[4:46]. Demak, o‘qituvchilarning kasbiy kompetentligini 
shakllantirish va rivojlantirishga ijodiy yondashuv zarur 
bo‘lib, mazkur yondashuvda kuzatish metodi o‘ziga xos 
ahamiyat ega sanaladi. Chunki kuzatish jarayonida 
o‘qituvchi o‘qituvchilarning dunyoqarashi, mustaqil va 
erkin fikrlash darajasi, ta’lim-tarbiya jarayoniga va 
o‘rganilayotgan tushunchalarga bo‘lgan munosabatlarini 
aniqlash imkoniyatiga ega bo‘ladi. Shuningdek, kuzatish 
natijalariga asosan o‘qituvchi ta’lim-tarbiya jarayonining 
holatini vaziyatlarga ko‘ra aniqlash va zaruriyatga ko‘ra 
vaziyatlarni o‘zgartirish, o‘qituvchilarni faolligini hamda 
mutaqil faoliyatini ta’minlovchi metodlarni qo‘llash 
imkoniyatlariga ega bo‘ladi. Ilmiy bilim olish metodi – 
induksiya, ya’ni alohida, parchalangan, tizimga solinmagan 
ma’lumotlardan umumlashtirishlarga, ilmiy gipotezalar, 
nazariyalar, qonuniyatlar tuzishga o‘tish yakka ilmiy 
faktlardan ularni tushunish va tushuntirishga o‘tishni 
ta’minlaydi. Ilmiy ijodda mushohada yuritish va xulosa 
chiqarish xususiydan umumiy, yaxshi rivojlanmagan ilmiy 
bilimdan teran, yanada rivojlangan ilmiy bilim sari induktiv 
xulosa chiqarishga asoslanadi [4:50]. Deduksiya ilgari olin-
gan bilimda yashirin axborot resurslarini aniqlash imkonini 
beradi. Deduksiyadan foydalanish darajasi u yoki bu muay-
yan fanning rivojlanganligi, yetukligi ko‘rsatkichi bo‘lib 
xizmat qiladi. Real ilmiy ijod jarayonida induksiya va 
deduksiya o‘zaro bohlanadi hamda bir-birini to‘ldiradi. 
Bundan tashqari, ular analiz va sintez kabi umumfalsafiy va 
umumilmiy metodlar bilan ham bog‘langandir. Analiz – bu 
bilish predmetini fikran qismlarga ajratish, uning alohida 
tomonlari, 
xossalari, 
belgilarini, 
ular 
o‘rtasidagi 
munosabatlarni ajratish, ob’ektning mohiyatini anglab 
yetish maqsadida uning turlarini aniqlash demakdir. Sintez 
– bu predmetning bilingan tomonlari, belgilari, xossalari va 
hakozolarni fikran birlashtirish, ob’ektning tuzilishini uning 
barcha aloqalari, munosabatlari, rivojlanishi va faoliyatiga 
bog‘lab tushunib yetishdir [4:51]. Analiz va sintez 
insonning fikrlash usullari, ya’ni ijodiy fikrlash usullari 
ekanligiga 
asoslangan 
holda 
biz 
induksiya 
va 
deduksiyaning analiz va sintez bilan o‘zaro bog‘liqligi 
haqidagi fikrlarga qo‘shilamiz. Bizning fikrmizcha, aynan 
refleksiv yondashuv jarayonida induksiya va deduksiya, 
analiz va sintez usullaridan foydalaniladi, ya’ni refleksiv 
yondashuv jarayonida o‘qituvchilarning tahliliy faoliyati 
tashkil etiladi va tahliliy jarayonda olingan ma’lumotlar 
o‘qituvchilarning 
boshlang‘ich 
tushunchalari 
bilan 

---