Илмий тадқиқот асослари (ита)

Diplomatik yozishmalarda xujjat turini uning mazmunidan kelib chikkan holda tugri tanlash va yozish krnun-kridala- riga to’la va anikamal kilish, xujjat yullanayotgan mamlakat an’analarini hisobga olish zarurdir. Diplomatik xujjat, albatta, javob talab qiladi. Xujjatning kdysi turi yuboril- gan bo’lsa, shu turi bilan javob kaytarilishi shart. Bayonogga bayonot bilan, shaxsiy xatga shaxsiy xat bilan javob beriladi. Xatgo imzo kuyib yuborilgan shaxsiy xatga fakdt ismi-shari- fi yozilgan, lekin imzo kuyilmagan shaxsiy xat bilan javob kaytarish xurmagsizlik hisoblanadi. Diplomatik xujjatlar- ningjavobsiz kdpdirilishi kamdan-kam hollarda yuz beradi va eng salbiy ma’noni anglatadi.

Diplomatik xujjatlarda xujjat_yuborilayotgan mamlakat- ning nomlanishida, shaxsning lavozimi, ismi-sharifini yozishda, unga murojaat shakllarida biron-bir xatoga yul kuyish mutlakr mumkin emas.

Diplomatik xujjatlar tashqi ko’rinishi jihatidan ham benukson bo’lishi shart. Ular a’lo sifatli krgozga bir tekis joylashtirilgan holda bexato yozilishi, hech kdnday x;arf uchi- rilmasligi va tufilanmasligi, muxr uz urnida kuyilishi lozim. Utmishda noma, albatta, xukmdor tamgasi bilan muxr- langan. Shoh muxri xukmdorlik belgisi hisoblanib, bunday muxrlangan xujjatlarga faqat ikkinchi bir shox muxri orqa- ligina javob berish mumkin bo’lgan. Bu, albatta, mamlakat- larning geng xukukdiligining ifodasi bo’lgan. Xozir ham diplomatik xujjatlar davlat gerbi bilan muxrlanadi. Ular asosan davlat gerbi tasviri tushirilgan krgozga yoziladi. Muxrni tufi va uz urniga kuyilishiga alohida e’tibor qaratiladi. Muhr qiyshayib krlmasligi, undagi gerb tasviri, shuning- deq imzo ham aniq ko’rinib gurishi talab kilinadi. Diplo­matik hujjatlar solib yuboriladigan paket (qonvert) xat (K0F03) hajmi bilan bir xil bo’lishi kerak. Diplomatik xuj- jatlarni pochta orqali yuborish tavsiya etilmaydi, ular shax- san topshirilishi yoki ko’rer (chopar) orqali yuborilishi mumkin. Chopar paketni vakolatlangan shaxsga topshirishi va undan tilxat olishi kerak.

Diplomatik xujjatlarningshakli, tashqi ko’rinishi kdn- chalik muxim bo’lmasin, diQat-e’tibor asosiy qismga, uning mazmuniga kdratilmogi lozim. Fikrni aniq, tufi, manti- qiy)izchil, asosli hamda ikkinchi tomonning xususiyatlarini hisobga olgan xolda bayon etish zarur. Ushbu xujjatlarda no- anikdiq dalillarni notufi ko’rsatish bo’lmasligi lozim, chunki uni keyin tufilab yozish yoki alohida tugrilab ma’lh mot berish mumkin emas.

Diplomatik yozishmalar tashqi ishlar vazirliklari tomonidan shu mamlakatning davlat tilida olib boriladi va bi- ror xalkaro tildagi tarjimasi ilova kdpinadi. Elchixonalar xam yozishmalarni uz davlat tillarida yoki uzlari turgan mam- lakat tilida olib borishlari mumkin. Diplomatik xujjat­larda suzga e’tibor juda kuchli bo’lmogi kerak. Ularningtilisodda, ravon bo’lib, kuchma ma’nolardan xoli bo’lmoki, suz mazmun bilan muglah mos bo’lishi, undan boshhacha ma’no ash - lashilmasligi kerak. «Kosa gagida nim kosa» kdbilidagi ifo dalarga diplomatik xujjatlarda urin yuq. Agar suz ma’nosi- da kandaydir ma’no nozikligi yoki mavxumlik bo’lsa, yaxshi- si, uni boshha suz bilan almashgirish zarur.

Demaq diplomatik xujjatlar uziga xos leksik-uslubiy, grammatiq morfologik va sintaktik xususiyatlarga ega.

Leksik-uslubiy jiqatdan diplomatik yozishmalar uz atamalar tizimiga, khiplashgan turgun birik- malariga, sinonim, antonimlar kabi turli ifoda vositala- riga ega. Shuni aloxdqa ta’kidlab utish kerakki, xizmat xat- lari hissiy-buyokdor suzlardan xoli bo’lishi talab etilsa, dip­lomatik yozishmalar, aksincha, hissiy-buyokdor suzlarga boy- ligi, martov va iltifot suzlariga egaligi bilan ajralib turadi. Martov suzlari diplomatik yozishmalarning eng aso- siy turi bo’lmish nota-bayonotlarning zaruriy kdsmlaridan biri hisoblanadi. Ularning oz-kup kullanishiga ko’ra ushbu xujjatlar ma’lum bir gurlarga ham ajratiladi. Chunonchi, no- talarda «Janobi oliylari», «Xurmatli janob», «Sizga bo’lgan yuksak xurmatimga ishonch bildirgaysiz» kabi xurmag-e’zoz suzla- rining kup kullanishi unga dhstonaliq oz kullanishi esa rasmiy tue beradi.

Diplomatik yozishmalarda sinonimik kdtorning kup roq uslubiy neytral suzlari emas, balki ijobiy hissiy-buyokdi va kitobiy uslubga xos suzlari kup kullanadi. Chunonchi, bil- diraman suzi urnida izhor etaman, vak;t urnida fursat, bir marta urnida, bir bora, mansab urnida lavozim, raxhlat urnida tashakko’r, xursand suzi urnidamamnun suzlari kullanadi. Dip­lomatik bayonnomada kuchma ma’noda kullanuvchi turun suz birikmalari, jumladan, bosh ustiga, boshimiz kukka etdi, kungaingizni chuktirmang, bir yoqadan bosh chiharib, bir tanu bir jon bo’lib kabi iboralar, shuningdeq xal q makrllari, dono- lar bisotidan olingan aforizmlar keng kullanadi. Bunday turgun birikmalar yozishmaga kutarinki ruhberishga, ta’sir- chanlikni oshirishga xizmat qiladi. Kadimda xalq iboralari diplomatik hujjatlarda ayniQa kup kullanilgan bo’lib, xrzir ham ayrim rasmiy shaxsiy xatlarda tez-tez uchrab turadi.

Umuman olganda, diplomatik xujjatlarda dust kiladigan ham, dushman kiladigan xham suzdir. «Aytilgan suz — otilgan Uh» deydi xalkimiz. Uz urnida aytilgan yoki yozilgan suz xalq- larni bir-biriga yakinlashtiradi, ba’zi kelishmovchiliklar- ni bartaraf etishga yordam beradi. Aksincha, notugri yoki no- urin aytilgan suz esa salbiy okibatlarga olib kelishi mum- kin. Shuning uchun diplomatik yozishmalarda xalkimizning «Tilga ixtiyorsiz — elga e’tiborsiz», «Sozdan suzning farki bor, uttiz ikki nakdi bor» kabi dono ugitlarini hamisha yolda tutish kerak. Yukrrida aytib ugganimizdeq diplomatik yozishmalar alohida atamalar tizimiga ega. Ularning asosiy kismi xalkaro mikyosdaga atama bo’lgani uchun tarjimasiz kullanadi.

Rasmiy uslubning ushbu turi grammatik jihatdan ham uziga xos xususiyatlarga ega. Diplomatik yozishma­larda fikr kupincha I yoki III shaxs nomidan ifodalanadi, shu sababdan gaplarning kesimi I yoki III shaxe shaklida bo’ladi. Shuni alohida kdyd kilib utish kerakki, diplomatik mak- tubda passiv qonstrukqiyalar kup kullanadi. Xatto bayonni I shaxe tomonidan yoki «biz gomondan kabo’l kilingan karor» kabi majxul shakllarda ifodalash hollari kup uchraydi. Gap va suz birikmalarining kuprok biriktiruvchi bokpovchilar (%am, va, %amda) yordamida, ergash gapli kushma gaplarning esa -ki, shuning uchun, shu sababli, shu tufayli kabi ergashtiruvchi boglovchilar, ravishdoshning -b, -ib shakli vositasida bota- nishi kuzatiladi. Diplomatik yozishmalarda kirish so’z va kirish birikmalar ko’p.

Morfologik jihatdan kishiliq uzliq ko’rsatish olmoshlarining, tuslanmaydigan fe’l shakllari, ayniksa, harakat nomining -moq shakli, majhhul nisbat shakl- larining, shuningdeq umid qilmoq, muyassar bo’lmoq bekor hiyamoq, ma’lum qilmoq, gullab-yashnamoq kabi kushma va juft fe’llarning kup ishlatilishini kuzatish mumkin. Bu urinda shuni aloxdda ta’kidlash kerakki, diplomatik yozishmalar kutarinki ruxda yozilganligi uchun kutarinkilikka xizmat Kiluvchi grammatiq morfologik shakllar kup Qllanadi. Cho’ nonchi, harakat nomining -moq shakli, fe’llarning ishonch bildirgaysiz, kabo’l etgaysiz kabi arxaik va kitobiy shaklla- rining kullanishi va h.k.

Sintaktik jihatdan sabab, maqsad, to’ldiruvchi, shart va tusihsizlik ma’nolarini ifodalovchi ergash gapli kushma gaplardan keng foydalaniladi. Sifatdosh, ravishdosh- li birikmalar, shunga boliq %olda (yoki ravishda), shu yuna- lishda, shunga asoslanib yoki shunga asoslangan holda, shunga ko’ra yoki shunga binoan kabi birikmalarning; «Vazirlik ishonch bildiradi», « shuni bildirish sharafiga muyassar bo’ladi (yoki bo’ldim)», «Fursatdan foydalanib, yana bir bor ga ishonch bildiradi (bildiraman) yoki umid bildiradi (bildiraman)», «Ishonch bildirib aytamanki», «Mening ni kabo’l etgay­siz» kabi qonstrukqiyalarning kup kullanishi kuzatiladi.

Birinchi kdrashda notalarning «Shuni ma’lum kiladiki...» yoki «Shuni mao’um kilish sharafiga muyassar bo’ladiki...» tarzi- da boshlanishining unchalik farqi yukdektuyuladi. Biroq bu davlatlarning uzaro munosabatigata’sir kdluvchi muhim omil- lardan biri bo’lib qolishi mumkin, chunki betakalluf ay- tilgan suz, maqtovlarsiz yozilgan xujjatlar davlatlarning uzaro munosabatida kelishmovchiliklar mavjudligini angla- tadi. Agar biron-bir davlat uzi tomonidan yuborilgan xuj- jatda shunga yul kuysa, ikkinchi tomon ham xuddi shu tarzda javob beradi va natijada davlatlarning o’rtasiga sovuqchilik tushadi.


Diplomatik yozishmalariing turlari

Diplomatik yozishmalar juda keng kdmrovli bo’lib, ularda mamlakatlarning uz mustakdpligini e’lon kdiishi va boshqa davlatlar bilan diplomatik alokdlar urnatishga oid masala- largina emas, xalkdarning takdirini hal etishga qaratilgan tinchliq betarafliq ko’rolsizlanish kabi siyosiy masalalar, uzaro iqtisodiy va madaniy hamkorlik kilishga oid turli masalalar ham yoritiladi. Shunga ko’ra, dishyumatik xujjat- larning turi ham x;ar xil bo’lib, har birini yozishning uziga xos krnun-kridalari borki, ularga qatiy rioya kdpinishi

sharg.