Ilmiy ish asoslari a. O. Muminova

ILMIY ISH ASOSLARI

A.O.MUMINOVA

ILMIY ISHGA ANNOTATSIYA YOZISH

• REJA:
• ANNOTATSIYA NIMA?
• ANNOTATSIYA YOZISH TARTIBI

TAYANCH SO’ZLAR:

• annotatsiya, ilmiy ish, BMI, magistrlik, fan nomzodi, fan doktori dissertatsiyasi, darslik, o’quv qo’llanma, uslubiy qo’llanma, maqola…

Annotatsiya (lotincha: annotatio – „qayd“) — qisqacha ta’rif ma‘nosini bildiradi. U kitob, maqola, qoʻlyozma mundarijasini, gʻoyaviy-siyosiy yoʻnalishini va boshqa jihatlarini ochib beradi. Annotatsiyani, masalan, kitobning oʻzida, bibliografik koʻrsatkichlarda va kutubxona kataloglarida uchratish mumkin. Uning vazifasi oʻquvchilarda muayyan kitob, maqola, qoʻlyozma toʻgʻrisida umumiy tasavvur uyg‘otish va ularga adabiyotlar tanlashda yordam koʻrsatishdir.
Annotatsiya (sharh) — ilmiy maqola yoki ilmiy asar matnining maksimal darajadagi qisqartirilgan (5-6 ta gapdan iborat) bayonidir. Barcha axborot janrlari ichida annotatsiya eng ob‘yektividir. Annotatsiyada odatda, ish qanday mavzuga bag‘ishlanganligi, tadqiqotning qanday uslublardan foydalanganligi, buning uchun qanday til materiallari jalb etilganligi va tadqiqotning adresati kim ekanligi ko‘rsatiladi. Ayrim hollarda annotatsiya bir necha tilda bayon etilishi ham mumkin.
Аnnоtаtsiya – bаdiiy, ilmiy, mеtоdik аsаrlаrning muаllifi, mаvzusi, mаnbаsi, undа ko‘tаrilgаn аsоsiy mаsаlаni ko‘rsаtishgа qаrаtilgаn qisqа хаbаrdir. Аnnоtаtsiya o‘zining kаm so‘zligi, hаjm jihаtidаn nihоyatdа kichikligi bilаn bаyоnning bоshqа turlаridаn аjrаlib turаdi. Batafsil yozilgan annotatsiya quyidagi savollarga javob bera olishi lozim:
Ishda nima haqida so‘z boradi?
Muallif qanday savollarni o‘rtaga qo‘yadi?
Bu savollar qanday yoritib berilgan?
Ishning tuzilishi qanday?
Ishni qanday baholash mumkin?
Yozilgan ish kimlarga mo‘ljallangan? v.h.
Annotatsiyani tuzishga qo’yiladigan asosiy talablar:
1. Kompozitsiyasi mazmunan mantiqiy bo’ladi va dastlabki matn kompozitsiyasidan farqlanishi mumkin.
2. Ma’lumotlarning tanlanishi, ularning ifodalanishi va joylashuvi annotatsiya tusiga bog’liq bo’ladi.
3. Tili lo’ndaligi, soddaligi, aniqligi bilan ajralib turadi.
4. Dissertatsiya, maqolaga annotatsiya ishning boshida rasmiylashtiriladi, xatboshilarsiz beriladi.
5. O’rtacha hajmi - 500 bosma belgi, kam hollarda – 800 – 1000.
Annotatsiyani tuzishdagi asosiy xato – axborotning ko’pligi, fikrlarni ifodalashda gaplarning lo‘nda bo‘lmasligidir!
Annotatsiya matniga xos bo‘lgan iboralar va so’z birikmalari:
Maqolada…lar ko’rib chiqilgan.
…ko’rsatilgan.
…ning tavsifnomasi katta o’rin egallaydi.
…keng material keltirilgan.
Tadqiqot …kabi muhim muammolarni ko’rib chiqish orqali yuritiladi.
… ning mohiyatini ochishda
Muallif …ning ilmiy ta’rifini birinchi marta beradi va hokazo.
O‘quv qo‘llanmasiga annotatsiya (Misol)
Mazkur qo‘llanma rus tilida so‘zlashuvchi guruhlar uchun tuzilgan bo‘lib, Oliy va o‘rta maxsus ta’lim vazirligi tavsiya qilgan namunaviy dastur asosida tuzilgan. Qo‘llanma o‘quv yili davomida rejaga binoan olib boriladigan mavzularni o‘z ichiga qamrab olgan. Qo‘llanmada turli manbalardan foydalanilganligini, matnning mazmundor, o‘ziga xos qaytarilmasligi ko‘zga tashlanadi. Shuningdek, dasturiy injiniring, iqtisod, telekommunikatsiya, axborot texnologiyalari, aloqa sohasi bilan bevosita bog‘liq matnlar ham o‘rin olgan.
ILMIY MAQOLA ANNOTATSIYASIGA NAMUNALAR
1-misol: Ushbu maqolada Konstitutsiyaviy sud tomonidan Konstitutsiya qoidalarini talqin qilish muammolari muhokama qilinadi. Sharhlash jarayonida huquqiy va lingvistik tahlil usullaridan birgalikda foydalanish zaruriyati aniqlandi va asoslandi. Tadqiqot asosida muallif talqin qilishning huquqiy va texnik usulini ajratib ko'rsatishni taklif qiladi, uning ta'rifini beradi, yuridik va texnik yo'lni tashkil etuvchi lingvistik va huquqiy tahlilning asosiy xususiyatlarini shakllantiradi. 
2-misol: Maqola tarmoq aloqalarini falsafiy tushunishga bag'ishlangan zamonaviy jamiyat, bu jamiyat va uning barcha sohalariga, jumladan, ta'limga muloqot va muloqotning yangi shakllarini olib keladi. Tarmoqli aloqalar jamiyatda ikki tomonlama rol o'ynashi ko'rsatilgan: ular ijodkorlikni talab qilmaydigan klip yaratish ongini shakllantirishi yoki ijodiy, izlanish, yangicha fikrlashni rivojlantirishi mumkin. XXI asrda ta'lim sinergik, dialogik va kommunikativ jihatlari bilan ajralib turadigan tarmoq modeli bo'yicha rivojlanishi kerak. Yangi modelning asosiy afzalligi uning muloqot va muloqotga ochiqligi hamda o‘zini o‘zi tashkil etish imkoniyatidir.
3-misol: Maqolada A. A. Arxangelskiy va P. G. Chesnokov misolida badiiy obrazni saqlash va o'zgartirish ta'sirini o'rganish vazifasi qo'yilgan. Tahlil natijasida muallif adabiyotda birinchi marta pravoslav yo‘nalishidagi qo'shiqchilikda barqaror turdagi tuzilishga ega matnlar mavjudligini isbotladi. Ular musiqiy talqin qilish erkinligiga ega. Asarlarning yagona matni va tuzilishini saqlab, turli xil melodik-grafik formulalardan foydalangan holda, musiqiy asarlarning xilma-xilligiga erishiladi.
4-misol: Maqola 1920-yillarda Pskov viloyatida "Savodsizlik bo'lsin" shiori ostidagi jamiyatning tashkiliy shakllanishiga bag'ishlangan. Muallif jamiyatning vazifalari, shiorlari, faoliyat shakllari va turlarini ochib beradi. Tashkilot faoliyatining huquqiy asoslari va moddiy-texnik bazasiga alohida e'tibor qaratilmoqda. Ixtiyoriy jamiyatlar sonining dinamikasini, uning amaliy faoliyati samaradorligini, shuningdek, boshqalar bilan o'zaro munosabatlarini tahlil qilish asosida jamoat tashkilotlarining viloyat ijtimoiy-siyosiy hayotidagi ishtiroki darajasi aniqlanadi.
Annotatsiya maqolaning asosiy g'oyasi va asosiy tezislarini, uning xususiyatlari va dolzarbligini iloji boricha aniq ko'rsatishi kerak. U maqoladan oldin yoki boshida joylashtirilishi lozim. U iloji boricha ixcham va lo‘nda yozilishi shart. Maqolaning muvaffaqiyati ko'p jihatdan unga izohning to'g'ri yozilishiga bog'liq. Uni yaratishda rioya qilish tavsiya etiladigan bir nechta qoidalar mavjud.
Maqolada ...
Maqola …… ning batafsil tahliliga bag'ishlangan.
Bunga katta e'tibor qaratilmoqda ...
Xulosa qilib aytganda, u ochib beradi ...
Maqolada kontseptsiya mazmuni ochib berilgan ...
Amaliy tajriba umumlashtiriladi ...
Maqolada xarakterli xususiyatlar ko'rib chiqiladi ...
Maqolada asosiy qadamlar muhokama qilinadi ...
Maqolada jarayonlar ochib berilgan ...
Maqolada tadqiqotning ba'zi natijalari jamlangan ...
Maqolada tushunchalar tahlil qilinadi ...
Asosiy dalil sifatida ... ishlatiladi ...
Maqolada tadqiqotchilarning fikrlari tahlil qilingan ...
Annotatsiya nima uchun kerak? Bu butun maqolaning qisqacha tavsifi, uning mazmuni haqida fikr beradi. Asarning bu qismidan ko‘zlangan asosiy maqsad o‘quvchini qiziqtirish, uni yanada yaqinroq bilishga undashdan iborat. Matnning asosiy g'oyasini iloji boricha aniq va qiziqarli ifodalash, o'quvchini qiziqtirish uchun bir nechta iboralar kerak bo'ladi. Izohning rolini e'tiborsiz qoldirmaslik va uni yaratishda beparvolik qilish kerak emas. Uni boshidan oxirigacha o'qishni istaganlar soni bevosita unga bog'liq. Iloji boricha ko'proq o'quvchilarni jalb qilish uchun maqolaga annotatsiyani qanday qilib to'g'ri yozishni bilish tavsiya etiladi. Ko'pchilik uchun nafaqat yangi boshlanuvchilar, balki tajribali mualliflar uchun ham bu unchalik oson ish emas.
Agar annotatsiya kitob, badiiy adabiyotga tegishli bo'lsa, unda qisqacha izoh, birinchidan, asosiy ziddiyat va uning ma'nosi haqida tushuncha berish kerak, ikkinchidan, qahramon va syujetni eng umumiy ma'noda tasvirlashi kerak.
Kitob uchun qisqacha izohga misol: "Ushbu hikoyada oddiy bolakay o'zining dahshatli yovuz odamni yer yuzidan yo'q qilgan sehrgar ekanligini va endi u qaytib kelib, qasos olmoqchi ekanligini bilib oladi. Uning qobiliyatlari haqida bilish va ular bilan qanday kurashishni o'rganish uchun bola sehrgarlik maktabiga boradi va u yerda yangi do'stlar topadi. Kengaytirilgan - tarkibni qisqacha bayon qilish va uni baholashdan tashqari, ular boblar, paragraflar va yoki sarlavhalar ro'yxatini ham o'z ichiga oladi. Odatda, ilmiy ish, darsliklar, monografiyalarga bir sahifadan bir necha sahifagacha annotatsiya yozilishi mumkin. Annotatsiyaning hajmi – ilmiy ishning hajmiga qarab o‘sib borishi mumkin. 

ADABIYOTLAR:

1. Sodiqova SH. Ilmiy ish asoslari. – T., 2016.
2. Saparniyozova M., Ahmedova N. Bitiruv malakaviy ishini bajarish bo‘yicha uslubiy tavsiyalar. – T., 2013.
3. Boqiyeva G.H., Mahkamova G.T., Ahmedova L.T., Qo‘ldoshev A.M. Bitiruv malakaviy ishlar va magistrlik dissertatsiyalarini tayyorlash metodikasi. –T., 2006.
4. Yusupova SH.B. Ilmiy izlanish asoslari (OO‘YU filolog talabalari uchun uslubiy qo‘llanma). – T., 2016.
5.https://maxkorzhnn.ru/uz/chto-delat-annotaciya-kak-napisat-annotaciyu-primer-i-sovety-tipichnye.html