Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 4.   www.xtjurnali.zn.uz
tematika  kursi  bilan  boshlang‘ich  sinf  matematika  kursi  o‘rtasida  o‘zaro  cham-
barchas aloqani shakllantirish. Bu yerda masalalarning grafik, hajmiy, natural va 
erkin shakllari elementlarini, amaliy ishlar va boshqalar, bo‘lajak boshlang‘ich sinf 
o‘qituvchilarida  amaliy  ko‘nikmalarni  shakllantirishga  e’tiborni  kuchaytirish  (ma-
salan, masalalar yechish layoqati); alohida fanlar o‘rtasidagi fanlararo aloqalarni 
o‘rnatish, bu turli fanlar bo‘yicha talabalar bilimlarini birlashtirishga imkon beradi 
(integrativ yondashuv); 
– kompetentlik yondashuvi orqali talabalar ta’limi integratsiyasini amalga oshirish; 
bir necha yo‘nalishlar bo‘yicha talabalarni metodik tayyorlashni takomillashtirish (di-
daktika, psixologiya, matematika fanlari bilan aloqa hisobiga o‘qitish metodikasining 
nazariy darajasini yuksaltirish); 
– metodika kursining amaliy yo‘nalganligiga e’tiborni kuchaytirish; pedagogik va 
metodik amaliyotdagi aloqalar, qisman qidirish, qidirish va tadqiq qilish tusidagi top-
shiriqlarni joriy qilish hisobiga bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarining matematika 
o‘qitish metodikasini o‘rganish samaradorligini oshirish; 
– axborot-kommunikatsiya texnologiyalarini joriy etish; boshlang‘ich sinf va o‘rta 
bo‘g‘in o‘quvchilarining matematikani o‘rganishida uzviylikni amalga oshirishga talaba-
larni tayyorlash, bu boshlang‘ich matematika kursidagi masalalarni rivojlantirish istiq-
bollarini ko‘rsatadi; 
– talabalarning matematik ta’limi differentsiallashuvi va individuallashuvi, bo‘lajak 
o‘qituvchilarni ixtisoslashgan maktablarda, litseylar va boshqalarda ishlashga tayyor-
lash; 
– boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini matematika to‘garagi, olimpiadalar kabi faoliyat 
shakllarini yo‘lga qo‘yishga layoqatli shaxs darajasiga yetkazish, talabalarning umumiy 
madaniyatining asosiy komponentlarini shakllantirishni amalga oshirish.
Ilgari surilgan masala doirasida bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini tayyor-
lashdagi joriy holat yangi tendensiyalar bilan qay darajada mutanosibligini ko‘rib chiqa-
miz.
Yaqin vaqtlargacha  mavjud bo‘lgan  an’anaviy  ta’lim talabalar ongida “bilimlarni 
jamlash” hamda maktab o‘quvchilari tomonidan muayyan bilim, ko‘nikma va malaka-
lar o‘zlashtirilishiga yo‘naltirilgan edi, ya’ni ta’lim maqsadlari ustuvor sanalardi. Shun-
ga muvofiq ravishda o‘quv faoliyati bilimlarni samarali qo‘llashga emas, balki aynan 
takrorlashga mo‘ljallangan jarayonlarni rivojlantirishga qaratilgan edi.
Hozirgi vaqtda metodik tayyorlash tizimi nazariy bilim va uni amaliyotda qo‘llash 
bo‘yicha amalga oshirilmoqda. Talabalar o‘zini o‘qitgan o‘qituvchidan o‘rnak olganligi 
bilan birgalikda shaxsiy va kasbiy shakllanishga kamroq e’tibor qaratishmoqda. kurs-
larning  aksariyati  talabalar  tomonidan  tayyor  bilimlar  va  etalonlarga  javob  beruvchi 
faoliyat metodlari o‘zlashtirilishiga mo‘ljallangan (to‘g‘ri, ijodiy, mustaqil, kurs va bitiruv 
malakaviy ishlari mavjud, lekin kurs ishlari asosan referativ tarzda bo‘ladi).
Bo‘lajak boshlang‘ich sinf o‘qituvchilarini metodik tayyorlash maqsadlarida sezi-
larli o‘zgarishlar bo‘lganiga qaramay, talabalar zamonaviy ta’lim talablariga javob ber-
maydigan eski o‘quv qo‘llanmalaridan foydalanishni davom ettirmoqda.
Yuqorida aytib o‘tilganidek, boshlang‘ich sinflarda rivojlantiruvchi ta’limni ro‘yob-
ga chiqarish uchun bo‘lajak o‘qituvchilarni tayyorlash maqsadida yaratilgan N.B.Isto-
minaning “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi” (1999) o‘quv qo‘l-
lanmasi  va  L.P.Stoylovaning  “Matematika”  o‘quv  qo‘llanmasi  (1998),  M.E.Jumayev, 
Z.G.Tadjiyevaning “Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitish metodikasi” (2008) bi-

---

41
rinchi navbatda, pedagogika kollejlari o‘quvchilari uchun mo‘ljallangan. Shuning uchun 
pedagogika oliy ta’lim muassasalarida o‘qituvchilarni tayyorlash uchun maxsuc o‘quv 
qo‘llanmalari yaratish masalasi hanuzgacha dolzarbligicha qolmoqda.
Pirovard  maqsadlarni  amalga  oshirish  uchun  chuqur  bilimlarni  yuksak  metodik 
mahorat bilan uyg‘unlashtira oluvchi, pedagogik faoliyatni nafaqat o‘quv-bilish faoliya-
tini tashkil qilishning zamonaviy texnologiyalari, shakl va metodlarini, balki bolalarning 
individual xususiyatlarini hisobga olgan holda rejalashtiruvchi o‘qituvchi talab qilinadi. 
Shuning uchun talabalarning mustaqil ta’lim olishiga jiddiy e’tibor qaratgan holda mu-
taxassislarni mutanosib darajada tayyorlash zarur bo‘ladi.
Bizning fikrimizcha, pedagogika oliy ta’lim muassasalari bo‘lajak boshlang‘ich sinf 
o‘qituvchilarini differentsiallashgan ta’lim olib boriladigan maktablar sharoitida faoliyat 
yuritishga tayyorlashi, har bir maktab o‘quvchisining qiziqishlari va qobiliyatlari hisobga 
olingan holda maktab o‘quvchilarida shaxs rivojlanishini ta’minlovchi shaxsga yo‘nal-
tirilgan ta’limni amalga oshirishning asosiy yo‘llaridan biri sifatida differentsiallashgan 
ta’limga ijobiy munosabatni shakllantirishi lozim.
Shunday  qilib,  umumta’lim  maktablarida  matematika  ta’limining  rivojlanishida 
qayd qilingan tendensiya pedagogika oliy ta’lim muassasalari oldiga yangi vazifalarni 
qo‘yadi. Chunki o‘qituvchining kasbiy mahorati asoslari va mezonlari o‘zgarmoqda.
Maktab taraqqiyotining hozirgi bosqichida boshlang‘ich sinf o‘quvchilariga “Mate-
matika” fanini o‘qitishda o‘qituvchining kasbiy mahorati hamda metodik tayyorgarligini 
takomillashtirish asoslarini quyidagicha ta’riflash mumkin:
–  boshlang‘ich  sinflarda  muvaffaqiyatli  ishlash  uchun  zaruriy  matematik,  peda-
gogik, psixologik, metodik bilim, ko‘nikma va malakalar sintezi;
– kasbiy mustaqil ta’limga, boshlang‘ich va ixtisoslashtirilgan maktablarda “Mate-
matika” o‘qitishda o‘quv masalalarini to‘g‘ri tushunishga metodik tayyorgarlik;
– boshlang‘ich sinf o‘quvchilarini o‘qitish, o‘quv jarayonida ularni tarbiyalash va 
rivojlantirish ishlarini samarali amalga oshirishga qodirlik.
Boshlang‘ich matematika kursi, bir tomondan, bilimlar boshqa sohalarida foydala-
niladi va bolalar tafakkuri rivojlanishiga yordam beradi. Shu bilan boshlang‘ich bilimlar 
yagona majmuini yaratadi, ikkinchi tomondan zaruriy metodologik tasavvurlarni va fikr-
lashning mantiqiy tuzilishlarini shakllantirishga yo‘naltirilgan bo‘ladi.
6–10 yoshli bolalarining fikrlash qobiliyatlarini shakllanishida mas’ul davr ekanli-
gini psixologlar isbot qilishgan. Mana shu bolalikda shakllantirilmagan narsalarni ke-
yinchalik to‘ldirish juda qiyin.Shu sababli boshlang‘ich ta’lim metodikasining, xususan, 
matematikadan boshlang‘ich ta’lim metodikasining markaziy vazifalaridan biri o‘qitish-
ning yetarlicha yuqori rivojlantiruvchi samaradorligini oshirishni ta’minlashda o‘qitishni 
bolalarning aqliy rivojlanishlariga ta’sirlarini jadallashtirishdan iborat.
Matematikadan  boshlang‘ich  ta’lim-tarbiyaviy  vazifalarni  nazariy  bilimlar  tizimi 
asosidagina hal etish mumkin. Bu ilmiy dunyoqarash, psixologiya, didaktika, matema-
tikani o‘qitish nazariyasini (matematika didaktikasi) o‘z ichiga oladi. Biroq birgina na-
zariy bilimlarning o‘zi yetarli emas. O‘qitishning ma’lum mazmuni va o‘qituvchilarning 
aqliy faoliyati saviyasi bilan ta’sirlanadigan u yoki bu o‘quv yo‘nalishi uchun eng yaroqli 
usullarini va qo‘llay bilish darsga tayyorlanishda yoki darsning o‘zida yuzaga keladigan 
aniq metodik vazifalarni hal etishni bilishi zarur.
Ayni  shu  boshlang‘ich  sinflarda  bolalarning  aqliy  rivojlanishlariga  asos  solinishi 
sababli boshlang‘ich sinf o‘qituvchisi uchun o‘quvchilarning aqliy faoliyatlari darajasini 
va imkoniyatlarini bilish va hisobga olish ayniqsa muhimdir.

---

42