Ilmiy-metodik jurnali scientific-methodical journal ministry of public education of the

“XALQ TA’LIMI” ilmiy-metodik jurnali. 2018. № 5.   www.xtjurnali.zn.uz
–  mafkuradagi  g‘oyalar,  kategoriyalar  va  tamoyillarni  amaliyotga  tatbiq  etuvchi   
subyektiv omillar (mafkuraviy muassasalar va mafkurachi shaxslar); 
– g‘oya va kategoriyalarni amaliyotga tatbiq etish jarayonida qo‘llanilgan yo‘llar, 
usullar va vositalardir.
Mafkura uch tarkibiy qismdan iborat bo‘lsada aslida u bo‘linmas, yaxlid mexanizm 
hisoblanadi
1
. 
insoniyat tarixi mobaynida turli shakldagi ko‘plab mafkuralar yaratilgan, behisob ij-
timoiy-siyosiy kuchlar o‘z g‘oyalar va ta’limotlari bilan maydonga chiqqan, maqsad,  ni-
yatlariga yetishmoq uchun harakat qilgan. Biz har qanday mafkurani g‘oyalar tizimi 
sifatida talqin qilar ekanmiz, shuni unutmaslik kerakki, biror bir mafkuraning mohiyatini 
anglab yetish uchun faqat uning tarkibidagi g‘oyalarni tahlil qilishning o‘zi yetarli emas. 
O‘tmishda turli kuchlar va guruhlar o‘z g‘arazli niyatlariga erishish, asl maqsadlarini 
yashirish uchun ilg‘or g‘oyalardan foydalangan. Eng yovuz bosqinchi  guruhlar ham o‘z 
kirdikorlarini ezgu g‘oyalar bilan niqoblashga uringan. 
Demak, mafkuraning mohiyati faqat uning asosiy g‘oyalari vositasida emas, shu 
g‘oyalarga erishish usullari va vositalari, umume’tirof etilgan tamoyillari, ularning ak-
sariyat  omma  manfaatlariga  mosligi  orqali  ham  namoyon  bo‘ladi.  O‘zining  mudhish 
talab-ehtiyojlari  va  yovuz  niyatlarini  boshqa  xalqlar  hisobini  ko‘zlab  harakat  etuvchi 
mafkuralar halokatga mahkumdir. 
kishilik jamiyatida ma’naviyat va mafkura o‘rtasida o‘ziga xos dialektik aloqa mav-
jud  bo‘lib,  ular  o‘zaro  rivojlanadi  va  bir-birini  mohiyatini  to‘ldirib  boradi.  Darhaqiqat, 
odamzot hayotida o‘zligi (mohiyati)ni anglashi uchun ma’naviyat qay darajada zarur 
bo‘lsa, ma’naviyatni shakllantirish uchun (bunyodkor) mafkura ham shunchalik zarur 
hisoblanadi. 
Mafkura haqida so‘z borganda albatta, uning ikki turi ya’ni, bunyodkor va vayron-
kor mafkuralar mavjudligini aytib o‘tish lozimdir. 
Ta’lim-tarbiya jarayonida inson mohiyatini chuqur anglash muhim hisoblanadi. Bi-
nobarin, duradgor o‘zining ish obeykti bo‘lgan yog‘ochning xususiyatlarini bilmasligi 
ishlab chiqarayotgan mahsulotining yaroqsiz chiqishiga sabab bo‘lganidek, ta’lim-tarbi-
ya jarayonida ham ta’lim-tarbiya bilan shug‘ullanuvchi shaxslar, avvalo, o‘zlarining ish 
obyekti bo‘lgan insoning xususiyatlarini to‘la anglab yetmasliklari yosh avlod orasidan 
ham ma’nan tubanlashgan, g‘oyaviy jihatdan buzilgan odamlarni paydo bo‘lishiga olib 
kelishi mumkin. Shu ma’noda, har bir o‘qituvchi va murabbiy eng avvalo, inson zotini, 
yosh avlodni xususiyatlarini to‘la anglashi, uni ruhiy va ma’naviy jihatdan oziqlantiradi-
gan nomoddiy unsur (imon, e’tiqod, vijdon, ibo, hayo, sabr-qanoat va boshqa shu kabi 
ijobiy komponent)lar majmuasi bo‘lmish ma’naviyatni to‘liq tushunishlari hamda inson 
zotida jumladan, yosh avlodda ma’naviyatni shakllantiradigan mexanizm – mafkura 
to‘g‘risida chuqur bilim va malakaga ega bo‘lishlari ayniqsa, bugungi kun ta’lim-tarbiya 
jarayoni uchun juda muhimdir.
O‘qituvchi va murabbiylik bevosita mafkuraga daxldor kasb bo‘lib, ular o‘z maq-
sadi hamda vazifasiga ko‘ra muayyan g‘oyani targ‘ib qiluvchi, uni yosh avlod ongi va 
qalbiga singdiruvchi mafkurachi shaxslar hisoblanadi. Mafkurachi shaxslar deganda 
moddiy mahsulot ishlab chiqarmaydigan, asosan inson ongini shakllantirish va rivoj-
lantirish bilan shug‘ullanuvchi kasb egalari tushuniladi. 
1
  Mamatqulov  D.  Mafkura  tushunchasi,  unda  g‘oya  va  kategoriyalarning  tutgan  o‘rni.  // 
“Zamonaviy ta’lim”: T., 2015, 11-son., 4-bet.

---

45
Bugungi  globallashuv,  axborot  almashinuvi  o‘ta  jadallashgan  davrda  o‘qituvchi 
va murabbiylar o‘zlarini tom ma’noda (bunyodkor) mafkurachi shaxslar deya tasavvur 
etishlari  hamda  bunyodkor  mafkuraning  kuchidan  amalda  foydalanishlari  uchun  bu 
borada muayyan ko‘nikma va malakalariga ega bo‘lishlari talab etiladi. Shundagina, 
ular inson mohiyatini anglay oladilar va o‘z faoliyatlari orqali nomoddiy unsur (imon, 
e’tiqod, vijdon, ibo, hayo, sabr-qanoat va boshqa shu kabi ijobiy komponent)lar maj-
muasi bo‘lmish ma’naviyatni kuchli mafkuraviy mexanizmlar orqali yosh avlod ongi va 
qalbiga singdira oladi. 
O‘qituvchi va murabbiy faoliyati o‘laroq har bir o‘quvchi kelajakda o‘z moddiyyati-
ga nomoddiy unsurlar hisoblanmish imon, e’tiqod, vijdon, sabr-qanoat va boshqa shu 
kabi ijobiy komponentlarni jo eta olgan tom ma’nodagi mukammal insonga aylanishi 
mumkin. Biroq aynan o‘qituvchi va murabbiyning xatosi bilan ya’ni, ular tomonidan 
yosh avlod hayotida ma’naviyatning o‘rni va rolini to‘liq tushunmaslik oqibatida yosh 
avlod ichidan garchi jismoniy jihatdan kuchli bo‘lsada aslida nomoddiy unsurlar hi-
soblanmish imon, e’tiqod, vijdon, sabr-qanoat va boshqa shu kabi ijobiy komponent-
larni o‘z tanasida mujassam etmagan chala – nomukammal mavjudotlar ham chiqishi 
mumkin.
alisher navoiy komil inson va ma’naviyati sayoz insonlarni “ahli ma’ni” va “ahli 
suvrat” tushunchalari orqali ifodalagan
2
.
Mutafakkir “ahli ma’ni” deganda imonli, vijdonli, o‘z ehtiyojlarini o‘zgalarniki bilan 
uyg‘unlashtira olgan, jamiyat uchun xizmat qiladigan hamda har bir ishning oqibatini 
o‘ylaydigan yuksak ma’naviyat va tafakkur sohiblarini nazarda tutgan. 
“ahli suvrat” toifasiga esa, insoniy munosabatlarda faqat shaklu shamoyil (qad-qo-
mati, kiyim-kechag-u, mol-dunyo)ga muhim e’tibor beruvchi kishilarni kiritgan. Ularga 
viqorli bo‘lish, kibrlanish, zeb-ziynatga berilish, o‘zgalarga zulm o‘tkazishdan huzurla-
nish xosdir degan. Bu toifadagi kishilar kuchlilar oldida qul, ojizlar uchun zulmkor. Ular 
o‘z e’tiqodsizliklari tufayli faqat bugungi kun huzur-halovati bilan yashaydilar, bu bilan 
u dunyolarini kuydiradilar
3
, deya ta’kidlagan.
yuqoridagi fikrlari orqali Hazrat navoiy XV asrdayoq biz XXi asrda ham anglashi-
miz qiyin bo‘layotgan inson mohiyati hamda uning hayotida ma’naviyat va mafkuraning 
tutgan o‘rni va roli haqida o‘zining mulohazalarini bildirib ketgan. 
Xulosa sifatida aytish lozimki, bugungi kunda ta’lim-tarbiya sohasida faoliyat olib 
borayotgan o‘qituvchi va murabbiylar albatta, ajdodlarimiz merosi va bugungi kun taj-
ribasidan kelib chiqqan holda barkamol insonlarni tarbiyalashni amalda yo‘lga qo‘ya 
olishlari lozimdir. Buning uchun bizningcha har bir o‘qituvchi va murabbiy:
Birinchidan, ta’lim-tarbiya obeykti bo‘lgan inson zoti (tabiatdagi barcha narsalar, 
hayvonot olamidagi barcha turlar qatori) moddiylik dunyosiga bevosita mansub bo‘l-
gan mavjudot ekanligini va aynan undagi moddiyat (tana tuzilishi) tug‘ma xarakterga 
ega bo‘lib, u insonga berilgan bebaho tuhfa ekanligini anglashi;
ikkinchidan, inson zoti faqat moddiylik dunyosiga mansub mavjudot emasligini va 
ayni vaqtda unda nomoddiy unsur (imon, e’tiqod, vijdon, sabr-qanoat va boshqa shu 
kabi ijobiy komponent)lar majmuasi bo‘lmish ma’naviyatni ham shakllantirish  zarur 
ekanligini tushinishi;
2
  alisher  navoiy.  Hayratul-abror.(yaxshilar  hayrati).  –  T.:  adabiyot  va  san’at  nashr.,  1974. 
35-38-betlar.
3 
Haqqulov i. “kamol et kasbkim...” – T.: Cho‘lpon, 1990. 80-81-betlar.

---

46