Ilmiy rahbar: p f. d., prof Ruxiyeva X. A toshkent – 2023 mundarija

3.9-rasm Sinaluvchilarning o‘zaro farqli ko‘rsatkichlari
Huquqbuzar o‘smirlar xulq-atvorning rigidligi bilan ajralib turadi, bu ong (aql-idrok) tomonidan kamroq nazorat qilinadigan xarakter tipologiyasi xisoblanadi. Bu xarakter tipidagi delinkvent o‘smir o‘z tajribalari dunyosiga cho‘mgan hissiyotlarning ta’siriga ko‘proq moyil.
Huquqbuzar o‘smirlarning ego tuzilishi haddan tashqari stresslangan bo‘lib, bu xulq-atvor, axloq, namoyishkorlik va "men"ning kuchini nazorat qilishning yuqori ko‘rsatkichlarida aks etadi. Yehtimol, huquqbuzar o‘smirlar orasida o‘zlarini yanada qulay nurda ko‘rsatish istagida ifodalangan haqiqatning buzilishi bo‘lishi mumkin. Ular yomon xulq-atvorni inkor etib, o‘zlari haqida ko‘proq yaxshi narsalarni aytishadi.
Rigid tipidagi uchta asosiy turini ajratish odatiy holdir:
-Kognitiv: atrof-muhit haqidagi fikrlarini o‘zgartira olmaslik yangi axborot olish. Biror kishi uchun harakatlar rejasini o‘zgartirish qiyin vaziyat va tasdiqlangan sxemalardan tashqariga chiqish. Rigid odamlar standartda o‘ylashadi sxemalar va umuman ijodga moyil emas. Kognitiv rigidlik nafaqat nostandart vazifalarni hal qilish, shuningdek, yangi bilimlarni o‘zlashtirishda chunki ularga mos kelmaydi.
-Affektiv: odam uzoq vaqt davomida hissiy jihatdan ob’ektlar va vaziyatlarda "tiqilib qolgan" hissiy javob har doim ham haqiqiyga mos kelmaydi.
-Motivatsion: inson uchun ichki sabablar tizimini qayta qurish qiyin vaziyat talab qilganda uni ishlashga undaydi u kam haq to‘lanadigan ish bilan shug‘ullanish uchun motivatsiya bilan chiqishi uchun — masalan, bu qiziqarli vazifalar yoki loyihaning ijtimoiy ahamiyati bo‘lishi mumkin. Shunday qilib, biz rigidlik inson psixikasining xususiyati sifatida degan xulosaga keldik. Rigid tipida inson psixikasi arofdagi narsa va xodisalarning o‘zgarishlariga tayyor emas. Rigidlik ko‘pincha odamga zarar еtkazadi va o‘smirlardagi delinkvent xulqni rivojlanishiga ta’sir qiliuvchi bo‘lib yuzaga kelishi mumkin.
3.2 §. O‘smirlarda delinkvent xulqning psixologik diagnostikasi va korrelyatsion tahlili
O‘smirlik inson ontogenezida o‘tish davri, murakkab, qiyin, tanqidiy davr sifatida tavsiflanadi. Ko‘p hollarda bu og‘ir boshdan kechiriladi, bu esa voyaga еtmaganlarning xatti-harakatlarida ularning xarakteridagi tiplardagi og‘ishlarni keltirib chiqaradi: spirtli ichimliklar, giyohvand moddalarni iste’mol qilish, o‘smirlarning teatrlashtirilgan suitsid va o‘z joniga qasd qilish xatti-harakatlari, ularning turli guruhlarga, submadaniyatlarga qo‘shilishida hamda jamiyatda qabul qilingan normalarni qonunlarni buzishda ko‘rinadi.
O‘smirlik davri aqliy va shaxsiy rivojlanishning muhim bosqichidir. Intellektual, rag‘batlantiruvchi va hissiy-irodaviy sohalarni rivojlantirish, o‘z-o‘zini anglashni shakllantirishda jiddiy o‘zgarishlar ro‘y beradigan davrdir. Noqulay ijtimoiy-psixologik sharoitlarda shaxsning rivojlanishida, xususan, xarakter aksentuatsiyalarining shakllanishida qiyinchiliklar yuzaga keladi. Shaxsiy rivojlanishini samarali boshqarish, qiyinchiliklar va muammolarni oldini olish va еngish imkonini beradi.
Keyingi taxlilimiz korrelyatsion tahlil bo‘lib biz bu mezonda metodikalar o‘rtasidagi bog‘liqlik qonuniyatlarini aniqladik. Bunda G.S. Nikiforov, V.K. Vasilev, S.V. Firsovlarning Emotsional soha, faoliyat va xulq atvorda o‘z-o‘zini nazorat qilish ifodalanganligi so‘rovnomasi bilan G.Shmishekning shaxsdagi xarakter aksentutsiyasini turlarini tashxislash uchun mo‘ljallangan so‘rovnoma o‘tkazilgan bo‘lib ushbu metodika natijalari quyidagicha o‘zaro bog‘liqlik korrelyatsion tahlilini ko‘rsatdi. 3.4-jadval.
Unga ko‘ra, emotsional sohadagi o‘z-o‘zini nazorat qilish agressivlik shkalasi bilan o‘zaro (S=-0,423; p<0,01) manfiy aloqada ekanligini ko‘rishimiz mumkin. O‘z-o‘zini nazorat qilish an’anaviy ravishda insonning xatti-harakati va his-tuyg‘ularini nazorat qilish, voqealarga ataylab munosabat bildirish, noto‘g‘ri impulsiv xatti-harakatlardan tiyilish va istalmagan impulslar va hissiyotlar tufayli harakatlarni to‘xtatish qobiliyati sifatida tushuniladi. Emotsional o‘z-o‘zini nazorat qilish mavjudligini va boshqariladigan harakatlar va holatlar to‘g‘risida ma’lumot olish imkoniyatini nazarda tutadi. Ya’ni, o‘z-o‘zini nazorat qilishni rivojlantirish insonga turli jarayonlar va vaziyatlarni boshqarish va tartibga solish imkonini beradi.
Bizning fikrimizcha, agressivlik o‘smirlarda o‘z joniga qasd qilish xatti-harakati uchun shaxsiy xavf omili ham bo‘lishi mumkin. Agressivlik asabiy jarayonlarning qo‘zg‘aluvchanligi tufayli o‘smirlarga xosdir, chunki aksariyat hollarda o‘smirlarning o‘z joniga qasd qilish, qonunlarni buzish harakatlari sodir etiladi. O‘tkir affektiv reaksiya fonida ular agressiv xarakterga ega bo‘lib, o‘smirda kuchli salbiy his-tuyg‘ularni keltirib chiqaradigan shaxslararo nizolar holatlariga reaksiya sifatida paydo bo‘ladi. Natijalarimiz tahlilicha o‘smir o‘zining emotsional o‘z o‘zini nazorat qilishi undagi agressivlik tipini boshqaradi. Shaxsda agressivlik yuqorilasa emotsional o‘z o‘zini boshqarish pasayib ketadi.