Impact Factor: 2 issn-l: 2544-980x buyraklar Biokimyosi

Vol. 29 (2022): Miasto Przyszłości 
37 
Miasto Przyszłości 
Kielce 2022 
bo„ladi. O„pkalarga qondagi vodorod ionlari konsentratsiyasini me‟yorlashtirish uchun taxminan 1 – 3 daqiqa talab etiladi, 
buyraklarga o„zgargan kislota-ishqor muvozanatini tiklash uchun 10-20 soat zarurdir. Buyrak to„qimasida me‟yorda va 
patologik holatlarda modda almashinuvining o„ziga xos tomonlari. Buyrak to„qimasida kechuvchi murakkab fiziologik 
jarayonlar metabolik jarayonlarda hosil bo„luvchi energiyani doimo ko„p sarflash 
bilan boradi. Tinch holatda organizmga qabul qilinayotgan kislorodning 8–10% buyrakdagi oksidlanish jarayonlariga 
sarflanadi. Boshqa a‟zolarga qaraganda buyrak massasiga nisbatan sarflanadigan energiya ko„pdir. Buyrak po„stloq qismida 
aerob, mag„iz qismida anaerob jarayonlar kechadi. Buyrakda boshqa a‟zolarda uchraydigan fermentlar mavjuddir, lekin 
buyrak to„qimasida uning uchun xos fermentlar ham bor. Bunday fermentlarga glitsin – amidinotransferaza 
(transamidinaza) kiradi. U quyidagi reaksiyani boshqaradi: 
L- arginin + Glitsin → L - ornitin + glikotsiamin. 
Bu kreatin sintezidagi boshlang„ich reaksiyadir. Bu ferment oshqozon osti beizda ham bo„ladi. Mazkur fermentning qonda 
paydo bo„lishi shu a‟zolarda o„zgarish borligidan dalolat beradi. Buyrak po„stloq qismida LDG1, va LDG2, mag„iz qismida 
esa LDG5 va LDG4 uchraydi. Buyrakning o„tkir yetishmovchiligida qon zardobida LDG1 va LDG2 faolligi ortadi. 
Alaninaminopeptidaza (AAP) izofermentlarini faolligini aniqlash ham muhim ahamiyatga ega. Alaninaminopentidazaning 
5 izofermenti mavjud bo„lib, AAP3 buyraklarda uchraydi. Buyrak to„qimasi jarohatlanganda qonda va siydikda AAP3 
aniqlanadi. Buyrak kasalliklarini tashxis qilishda siydikdagi fermentlar faolligini tekshirish ham muhimdir. Buyrakni 
o„tkiryallig„lanish jarayonlarida koptokchamembranalarini o„tkazuvchanligi ortadi. Bu hol oqsil,shuningdek,fermentlarni 
siydik bilan chiqarilishiga olib keladi. Umuman buyrak to„qimasida modda almashinuvini o„zgarishi koptokchada 
qonaylanishini blokadasi, filtratsiya va reabsorbsiyani buzilishi, siydik chiqarilishini blokadasi, yukstaglomerulyar 
apparatni jarohatlanishi, sekretsiyani buzilishi va boshqalar bilan chaqirilishi mumkin. Nefronlarda sutkasiga 180 litr 
suyuqlik filtrlanadi va 178,5 litr suyuqlik reabsorbsiya qilinadi. Odam tanasida 45 litr suyuqlik bo„ lib, u sutkasiga 4 marta 
filtrlanadi. Bu faqat suv-tuz gomeostazini ta‟minlash uchun emas, balki moddalar almashinuvining oxirgi mahsulotlarini 
organizmdan chiqarib yuborish uchun ham muhimdir. Buyraklar intensiv energiya almashinuvi bilan ajralib turadi: 
buyraklar massasi tana massasining atigi 0,5 % ini tashkil qilsada, ularda organizm tomonidan sarflanadigan jami 
kislorodning 10 % i ishlatiladi. Bu siydik hosil bo„lishida moddalaming membrana orqali aktiv transport qilinishi bilan 
bog„ liq. Katta yoshdagi odamlarda me‟yorda bir sutkada ajralib chiqadigan siydikni miqdori 1000 ml dan 2000 ml gacha 
bo„lib, qabul qilingan suyuqlik hajmining o„rtacha 50–80% tashkil etadi. 500 ml dan kam va 2000 ml dan ko„p siydikni 
sutkalik miqdori katta yoshdagilarda patologik holat deb hisoblanadi. Siydik hajmini ortishi (poliuriya) ko„p miqdorda 
suyuqlik, diurezni ko„paytiruvchi ovqat moddalari (tarvuz, qovoq va boshqalar) qabul qilinganda kuzatiladi. Patologik 
hollarda diurez buyrak kasalliklari (surunkali nefrit va piyelonefrit), qandli diabet va boshqalarda uchraydi. Ko„p miqdorda 
siydikni ajralishi–sutkada 15 litrgacha va undan ko„p qandsiz diabetda (diabetes insipidus) kuzatiladi. Buyraklarning og„ir 
yetishmovchiligida doimo bir xil zichlikka ega bo„lgan, birlamchi siydik yoki ultrafiltrat (~ 1,010) zichligiga teng bo„lgan 
siydik ajraladi. Bu holat izostenuriya deb ataladi. Siydikning kimyoviy tarkibi.Siydik tarkibidagi quruq moddalar (sutkalik 
miqdori taxminan 60 g) organik va anorganik moddalardan tarkib topgan. Hozirgi vaqtda siydikda jami 150 dan ortiq 
kimyoviy moddalar aniqlangan. Siydikdagi organik moddalar. Siydikchil – siydik tarkibidagi organik moddalarni katta 
qismini tashkil etadi. Katta odam siydigi bilan o„rtacha bir sutkada 30 g ga yaqin (12-36 g) siydikchil chiqariladi. Bir 
sutkada siydik bilan ajratiladigan azotni umumiy miqdori 10 dan 18 g gacha bo„lishi mumkin, aralash ovqatlanganda 
siydikchilning azoti 80-90% ni tashkil etadi. Kreatinin – ham azot almashinuvini oxirgi mahsuloti hisoblanadi. U mushak 
to„qimasida fosfokreatindan hosil bo„ladi. Har bir odam uchun kreatininni sutkalik ajralish miqdori doimiy bo„lib, asosan 
mushak massasining holatini aks ettiradi. Erkaklarda tanani har bir kg massasiga sutkada siydik bilan 18–32 mg kreatinin 
ajraladi, ayollarda esa 10 dan 25 mg gacha. Kreatin – katta odamlar siydigida amaliy jihatdan me‟yorida bo„lmaydi. U 
siydikda kreatinni ko„p miqdorda iste‟mol qilganda, yoki patologik holatlarda aniqlanishi mumkin. Qon zardobida kreatin 
miqdori 0,12 mmol/l ga yetganda u siydik bilan ajraladi. Aminokislotalar-sutkalik siydikda 1,1 g atrofida bo„ladi. Qon va 
siydikdagi ayrim aminokislotalar miqdorini nisbati bir xil emas. Giperaminoatsiduriya – jigar parenximasi kasalliklarida 
uchraydi. Bu jigarda dezaminlanish va transaminlanish jarayonlarini buzilishi bilan tushuntiriladi. Siydik kislota purin 
almashinuvining oxirgi mahsuloti hisoblanadi. Sutka davomida siydik bilan 0,7 g yaqin siydik kislota chiqariladi. 
Nukleoproteinlar saqlovchi ovqatni ko„p iste‟mol qilinganda ma‟lum vaqtdan keyin siydik kislota chiqarilishi ko„payadi. 
Siydikni azotsiz organik tarkibiy qismlari – bu shavel, sut va limon (sitrat), shuningdek moy, valeriana, qahrabo (suksinat), 
β-oksimoy, atsetosirka va boshqa kislotalar. Sutkalik siydikda organik kislotalarni umumiy miqdori odatda 1 g dan 
ortmaydi. Siydikning anorganik (mineral) tarkibiy qismlari – qon va organizmni boshqa to„qimalari tarkibiga kiruvchi 
barcha mineral moddalar siydik tarkibida bo„ladi. Sutkalik siydik quritilganda hosil bo„lgan 50–65 g quruq moddani 15–25 
g anorganik moddalarga to„g„ri keladi. Qon – siydikda qizil qon tanachalari (gematuriya) yoki erigan qon pigmentlari 
(gemoglobinuriya) sifatida aniqlanishi mumkin. Gematuriyalar buyrak va buyrakdan tashqari bo„lishi mumkin. Buyrak 
gematuriyasi – o„tkir nefritni asosiy simptomi. Buyrakdan tashqari gematuriya siydik yo„llari yallig„lanish jarayonlari yoki 
jarohat olganda kuzatiladi. Gemoglobinuriya gemoliz va gemoglobinemiya bilan odatda bog„liqdir. Gemoglobinni 
plazmadagi miqdori 1 g/l dan ortgandan keyin u siydikda paydo bo„ladi. Gematuriyani odatda sitologik tekshiruv (siydik 
cho„kmasini mikrosko„p ostida tekshirish), gemoglobinuriyani esa kimyoviy yo„l bilan aniqlash mumkin.