Impuls. Impulsning saqlanish qonuni Nyuton qonunlari. Butun olam tortishish qonuni va jism og’irligi

2.3. Mutloq qattiq jismning ilgarilanma va aylanma harakati
Bir-biriga nisbatan siljimaydigan moddiy nuqtalar to’plamiga mutloq qattiq jism deyiladi. Mutloq qattiq jism uchun ilgarilanma va aylanma harakat xarakterli bo’ladi. Ilgarilanma harakatda jismning hamma nuqtalari bir xil tezlik va bir xil α tezlanish bilan harakatlanadi.

Qattiq jism aylanma harakatini qaraymiz. Ixtiyoriy shaklga ega jism kuch ta’sirida OO' qo’zg’almas o’q atrofida aylanma harakat qilayotgan bo’lsin (18-rasm). Bu vaqtda jismning hamma nuqtalari markazlari shu o’qda yotuvchi aylanalar chizadi hamda ular bir xil burchak tezlik va bir xil burchak tezlanish bilan harakatlanadi. Ta’sir etayotgan kuchni o’zaro bir-biriga tik bo’lgan uchta , va tashkil etuvchilarga ajratamiz. -aylantiruvchi kuch bo’lsin. Bu kuchning ta’siri kuchlar momentiga bog’liq bo’ladi. Aylantiruvchi kuchning momenti deb kuch bilan aylana radiusi ning ko’paytmasiga aytiladi:
(2.15)
Jismni massasi ∆m_i bo’lgan juda kichik bo’laklardan iborat deb qaraymiz. Nyutonning ikkinchi qonuniga asosan,
 (2.16)
Bu tenglamaning ikkala tomonini elementar massa tomonidan chizilayotgan aylana radiusi r_i ga ko’paytiramiz:
 (2.17)
Bu yerda ∆F_ir_i=∆M_i - elementar zarrachani aylantiruvchi kuch momenti, ∆m_i·r_i²=∆J_i -elementar massaning inersiya momenti.
Jism tashkil etgan elementar massalarning aylantiruvchi momentlari yig’indisi olinsa, quyidagi natijaga kelamiz:
(2.18)
Bu yerda ∑∆M_i=M - jismga ta’sir etuvchi F kuchning aylantiruvchi momenti. ∑∆J_i=J-jismning inersiya momenti. Binobarin, jismning inersiya momenti deb uni tashkil etgan hamma moddiy nuqtalar inersiya momentlarining yig’indisiga aytiladi. (2.18) formulani quyidagicha yozish mumkin:
 (2.19)
(2.19) formula aylanma harakat dinamikasining asosiy qonunini ifodalaydi: jismga ta’sir etuvchi kuchning aylantiruvchi momenti inersiya momenti bilan burchak tezlanishining ko’paytmasiga teng.
(2.20)
Harakat miqdorining saqlanish qonuni singari impuls momentining saqlanish qonuni uchun matematik ifoda quyidagicha yoziladi:
 (2.21)
Izolyatsiyalangan tizimda barcha jismlar impuls momentlarining yig’indisi doimiydir. Bitta jismdan iborat izolyatsiyalangan tizim uchun impuls momentining saqlanish qonuni
(2.22)
ko’rinishda yoziladi.