Informaciya hám sistemanıń óz-ózin uyımlastırıwı Joba

Informaciya hám sistemanıń óz-ózin uyımlastırıwı
Joba :
I Óz-ózin shólkemlestiriw, óz-ózin quraytuǵın sistema ;
II Sinergetika hákisiomalari, İ. Prigojinning sinergetik principlerı

Óz-ózin shólkemlestiriw - bul klassifikaciyanı sistema átirapı menen málim maqsette óz-ara háreket nátiyjesinde, sistemanıń ishki resursları esabına keńislikdegi, waqıtqa baylanıslı, informacion yamasa funkcional uyımlastırıwı bolıp tabıladı (anıqrog'i, jańa klassifikaciyanı shólkemlestiriwge, jaratılıwma umtılıw ). Eger, sistema málim maqsetsiz sırtdan bolatuǵın tásirsiz (sistema klassifikaciyaın jaratıw yamasa ózgertiw maqsetinde) keńislikdegi, waqıtqa baylanıslı, informacion yamasa funkcional klassifikaciyaǵa iye bolsa, ol óz-ózin quraytuǵın boladı. Óz-ózin shólkemlestiriw (ashıq yamasa ashıqmas ) quramalı ashıq sistemalarda baqlanadı. Óz-ózin shólkemlestiriwge atribut -basqarıw tán. Sistemanı avtomatikalıq óz-ózin shólkemlestiriw bolmaydı, onıń ushın basqarıwshı tásirinler zárúr. Óz-ózin shólkemlestiriw sistema rawajlanıwınıń, evolyuciyasining múmkin bolǵan jolı bolıp tabıladı. Bul sistemanıń, salıstırǵanda sonda da, tártipke salıw ushın bolatuǵın háreket jolı bolıp tabıladı.

Sistema turaqlılıǵın - bul onıń óz háreketin (resurslar tutınıwınıń, uzaq waqıtqa shekem óz-ózin quwatlay alatuǵın hám óz-ózin yo'naltiradigan dárejesinde) traektoriya boyınsha saqlaw qábileti bolıp tabıladı.
Sistema natiyjeliligi - sistemanıń qanday da “resurs támiynatına ǵárejetler - jańa resurslarınıń kelip túsiw kólemi“ munasábet túri sıyaqlı nátiyjelililik kriteryaın (global-potencial yamasa lokal-real ) optimallaw qábileti bolıp tabıladı.
Strategiyalıq joybarlaw - tiykarǵı máselelerdi (resurslar bólistiriwi, sırtqı faktorlardıń, ishki koordinaciyaning hám mobilizaciyaning ózgeriwine iykemlesiw, shólkemlestirilgen strategiya hám maqsetlerdi ańǵarıwdı ) ámelge asırıw ushın basqarıwshı qararlar qabıllawǵa járdem beretuǵın ásbap.
Koevolyuciya - sistema yamasa pútkil ishinde bólimlerdiń óz-ara tiykarlanǵan ózgeriwi. (Bul global evolyuciya principi.)
Sistemanıń átirap ortalıq sharayatlarınıń mayısqaq ózgeriwine juwap kórinisinde payda bolatuǵın sekrew formasındaǵı, destabilizirlovchi ózgerisleri apatlar (katastrofa) dep ataladı. Bul ózgerisler tosınarlı, isenimli anıqlıq menen prognoz etip bolmaytuǵın, olar ortalıq shártleriniń pátlerine salıstırǵanda keskin.
İnformacion dinamikalıq processlerdiń tiykarǵı hákisiomalari (informacion sinergetiklar):
•Hákisioma 1. Sistemanıń rawajlanıwı (evolyuciyasi) onıń qanday da maqset hám informacion resursları, informacion ashıqlıǵı menen anıqlanadı.
•Hákisioma 2. Maqsetke umtılıwda, sistemanıń ishki klassifikaciyaın, sistema ishindegi informaciyanı ózgertiwde de isletiletuǵın, kiretuǵın informaciyanı sistema qabıl etedi.
•Hákisioma 3. Sistema ishindegi informaciyanıń ózgeriwi sonday tárzde ámelge asadıki, bunda sistemanıń negentropiyasi (tártip norması ) ósiwi ushın, sistemada entropiya (tártipsizlik norması ) azayadı.
•Hákisioma 4. Sistema ishki klassifikaciyaındaǵı yamasa sistema ishindegi informaciyanıń qálegen ózgeriwi sistemanıń shıǵıwı daǵı informaciyaǵa (yaǵnıy sistemanıń átirap ortalıǵına ) tásir ótkeredi, ishki entropiya sistemanıń sırtqı entropiyasın ózgertiredi.
Sinergetika - jańa sapa ózgeshelikleriniń hám klassifikaciyalarınıń payda bolıw teoriyası bolǵanı ushın, mazmunning (interpretaciya hám xabardı túsiniw) payda bolıwı bolsa hámme waqıt sistema daǵı sapa ózgerislerine baylanıslı bolǵanı ushın, informacion óz-ózin shólkemlestiriw haqqında sóylew múmkin.
Informaciya - sinergetik ortalıq, onıń járdeminde pútkil sistema, onıń bólek ishki sistemaları quwatlanadı hám sistema qanday rawajlanıwı haqqındaǵı informaciyanı ajratıladı (generirlanadi). Sistemalarda informaciyanıń payda bolıwı ushın zárúrli shárt onıń ashıqlıǵı bolıp tabıladı. Jabıq sistemalarda, termodinamikanıń ekinshi baslanıwına qaray, klassifikaciyalar makroskopik dárejede tarqalıp ketedi. Sol sebepli ıssılıq teń salmaqlılıqı jaǵdayı daǵı sistemalarda informaciya tuwılmaydı hám saqlanmaydi, sebebi jabıq sistemalarda hámme waqıt ıssılıq teń salmaqlılıqı ornatıladı. Óz-ózin shólkemlestiriw basqıshında jámáát, korporativ háreket (yaǵnıy, mazmun, semantika payda bolıw ierarxiyasining jańa tekshesi) islep shıǵıladı.
Bunda tiri sistemalarda tekǵana ortalıq menen baylanıs, bálki genetikalıq ornatılǵan informaciya yamasa óz-ózin shólkemlestiriw informaciyası da paydalanıladı.
•Sistema evolyuciyasi principi, onıń rawajlanıw processlerin toqtatıp bolmawi;
•Sistema háreketindegi kishi ózgerislerdiń onıń evolyuciyasiga sheshiwshi tásir etiwi múmkinligi principi;
•Sistema rawajlanıw jolları kópliginiń hám olardıń ishinen optimalinitanlash múmkinshiligi bar ekeniniń principi;
•Óz-ózin basqarıwshı rawajlanıw procesine qospaslik hám sistema evolyucion háreketin aytıp bolmaw principi;
•Processlerdiń stoxastik hám uǵımsızlıǵın esapqa alıw principi;
•Sistema turaqlılıǵın, rawajlanıw pátleriniń quramalı bolıp boorish principi;
•Sistema faktorlarınıń stabil hám stabilmasligini, ol jaǵdayda tártipti hám tártipsizlikti, anıqlıq hám anıqmaslikni esapqa alıw principi;
•alohida ishki sistema yamasa element hám pútkil sistema processleri ortalıǵı turaqlılıǵındıń bir-birine tásiri principi.

Informaciya dinamikalıq processleri teoriyasınıń tiykarǵı hákisiomalarini dúzemiz (informaciya sinergetikasi).

Hákisioma 1
Sistemanıń rawajlanıwı (evolyutsiyası ) sistemanıń qanday da maqseti hám informaciya resursları, onıń informaciya ashıqlıǵı menen belgilenedi.
Hákisioma 2
Maqsetke umtılıp atırǵanda sistema kirisiw maǵlıwmatların qabıl etedi, bul sistemanıń ishki dúzilisin, sistema ishindegi maǵlıwmatlardı ózgertiw ushın da isletiledi.
Hákisioma 3
Sistema ishindegi maǵlıwmatlardıń ózgeriwi sonday júz boladıki, sistemanıń negentropiyasi artadı, sistema daǵı entropiya (tártipsizlik ólshewi) azayadı.
Hákisioma 4
Sistemanıń ishki dúzilisi yamasa sistema ishindegi maǵlıwmatlardıń hár qanday ózgeriwi sistemanıń shıǵıwına (yaǵnıy, sistemanıń ortalıǵına ) tásir etedi; ishki entropiya sistemanıń sırtqı entropiyasın ózgertiredi.
Bul aksomalarga tıykarlanıp, biz, mısalı, sociallıq-ekonomikalıq sistemalarda informaciya dinamikalıq processleriniń tiykarǵı nizamlıqların qáliplestiremiz. Usınıń menen birge, bul sistemalar (processler) quramalılıǵı, rásmiylestirilmaganligi hám strukturasınıń jamanlıǵı sebepli sociallıq-ekonomikalıq processlerdi matematikalıqlastırıw, informaciyalastırıw qıyınlaw.