Infratuzilma asoslari

Bozor infratuzilmasini davlat tamonidan qo’llab-quvvatlash tizimi

Davlat tomonidan tartibga solish vositalarini kuyidagi 4 guruxga ajratadilar: a) ma‘muriy. b) iqtisodiy. d) psixologik. e) huquqiy. Ma‘muriy vositalar davlat kuchiga tayanib ruxsat berish, ta‘kiklash, majbur qilish choralaridan iboratdir. Eng rivojlangan davlatlarda ham bu vositalar qo’llaniladi. Masalan, Fransiyada hukumat Parij aglomeratsiyasida yangi yirik korxonalarni qurishni ta‘qiqlab kuygan, ya‘ni litsenziya umuman bermaydi. Bunday qilinishga Parijning haddan tashqari o’sib ketganligi

sabab bo’lgan (shaharda 10 milliondan ortiq aholi yashaydi). 1970-yillarda Parij Fransiyaning qariyb uchdan bir qism sanoatini berar edi. Shahar ancha ifloslangan edi. Shuning uchun bu qaror qabul qilingan. Ma‘muriy choralar ilg`or davlatlarda kamdan - kam (odatda ekstremal) xolatda qo’llaniladi. Masalan, Yaponiyada ikkinchi jahon urushidan keyin katta konsernlarni majburan maydalashtirish chorasi amalga oshirilgan. Mamlakatda huquqiy normalarini belgilash va bozor subyektlarining faoliyat qilishlari uchun tartib - qoidalarni ishlab chiqish hukumatning asosiy vazifalaridan biri hisoblanadi. Hozirgi zamonda iqtisodiyotni tartibga solishda psixologik vositalarning ham roli katta. Televideniye, matbuot, radio va boshka yullar bilan hukumat aholining psixologiyasiga, uning qaror qabul qilishiga, uni o’zgartirishga va shu yo’l bilan iqtisodiyotga ta‘sir qilishga harakat qiladi. Albatta iqtisodiyotga ta‘sir qilishning asosiy vositasi - bu iqtisodiy vositalardir. Ularni quyida kengroq ko’ramiz. Davlatning iqtisodiy siyosati iqtisodiyotni tartibga solishga karatilgan bulishi kerak. Davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solish xilma - xil siyosat va ta‘sir shakllaridan foydalanadi: davlat tadbirkorligi, davlat xaridlari, soliq siyosati, moliya siyosati, pul-kredit siyosati, investitsiya siyosati, struktura siyosati, antimonopol siyosat, ilmiy-texnik siyosat, programmalashtirish, baho belgilash, tashqi iqtisodiy faoliyatni tartibga solish. Davlat tadbirkorlik bilan shug`ullanishi uchun davlat o’z mulki va korxonalariga ega. Odatda davlat mulki (o’rmonlar, yer, suv, qo’riqxonalar, tarixiy obidalar) milliy ahamiyatiga ega bo’lib, oldi-sotdi obyekti bo’lmaydi. Davlat qo’lida mamlakat uchun juda muhim ahamiyat kasb etuvchi iqtisodiy obyektlar (aloqa, enegetika, transport va hokazo tarmoqlar) yoki tadbirkorlar investitsiya ajratishni va shu sohada faoliyat yuritishni xohlamaydigan sohalar (gidrotexnika inshootlarini qurish, yerlarning meliorativ holatini yaxshilash, shahar kanalizatsiyasi va hokazo) yoki juda ko’p fan xarajatlarini talab qiladigan sohalar bo’lishi mumkin. Davlat sektorini rivojlantirish davlatning iqtisodiyotni tartibga solish, shu jumladan, xususiy sektorga ta‘sir qilishning muhim vositasidir. Davlat sektori tarkibiy siyosatini olib borishda ham katta rol o’ynaydi. Davlat mulki davlat byudjeti mablag`lari hisobiga yoki natsionalizatsiya hisobiga o’sadi. Davlat xarid qilish orqali ham iqtisodiyotga juda kuchli ta‘sir qiladi: u xususiy sektor uchun ish ko’lamini kengaytiradi. Davlat xaridlari rivojlangan mamlakatlarda, avvalombor, milliy armiyani qo’llab-quvvatlash uchun kerak. Bundan tashqari, fermerlarni qo’llash uchun qishloq xo’jaligi tovarlarini davlat tomonidan xarid qilish ham keng tarqalgan. Ammo davlat mulki va davlat xaridi tizimi rivojlangan mamlakatlarda qisqarib bormoqda. Davlatning kuchli bo’lishi uchun o’zida katta mulkni olishi shart emas. Masalan, Shvetsiyada davlat qo’lida ishlab chiqarish fondlarining 5 foizi mujassamlashgan, ammo u o‘z kanallari orqali milliy daromadning 80 foizini qayta taqsimlaydi, shuning teng yarmi (40 foizi) ijtimoiy maqsadlarga sarflanadi. Byudjet-soliq siyosati ham tartibga solishning juda kuchli quroli, u siyosat daromadlar siyosati, xarajatlar siyosati va tarkibiy siyosatlar bilan chambarchas bog`langan. Tashqi iqtisodiy aloqalarni tartibga solish - bu eksportni, importni, kapital oqimini, ish kuchi migratsiyasini, texnologiya oqimini, valyuta munosabatlarini o’z ichiga oladi. Davlat iqtisodiyotni tartibga solishda solikning aksincha yunalishdagi (davlatdan korxonaga) xarakati bulgan dotatsiya va subsidiyalar xam iqtisodiyotni tartibga solishning kurollaridir. Ammo buni juda ehtiyotkorlik bilan ishlatgan ma‘qul. Chunki u boqimandalik kayfiyatini rivojlantiradi. Sobiq ittifoq tajribasi buni yaqqol ko’rsatib berdi. O’n yilliklar davomida berilgan dotatsiyalar korxonalarning raqobatbardoshligini pasaytirib yubordi, mahsulot sifatini tushirib yubordi, texnika va texnologiyani esa konservatsiya qilib tashladi. Iqtisodiyotga davlat tomonidan ta‘sir etishning kiska muddatli usullaridan tashkari uzok muddatga muljallangan tartibga solish usullari xam ishlatiladi. Bunda struktura, ilmiy - texnikaviy siyosat olib boriladi. Bu siyosatlar ilmiy texnika tarakkieti talablariga javob beradigan infrastrukturani yaratish, kolok regionlarni rivojlantirish, samaradorlikni oshirish, milliy

kapitalning raqobatbardoshligi oshirish, ITR talabiga javob beradigan kadrlarni tayyorlash kabi vazifalarga qaratiladi. Bu avvalo rejalashtirishdir. Bunda tarixga qisqacha to’xtalsak, u uch bosqichdan iborat: a) direktiv rejalashtirish (Sobiq ittifoqda 1928-1990 yil, Fransiya 1945-1956 yil). Bunda reja majburiy bo’lib, asosan ishlab chiqarish hajmiga taalluqli bo’lgan. b) indikativ rejalashtirish, bunda reja tavsiya xarakteriga ega bo’lib, ya‘ni ixtiyoriy bo’ladi. Shu bilan davlat va xususiy korxonalar o’z pozitsiyalarini koordinatsiya qilganlar (bu ayrim davlatlarda hozir ham bor, ammo asosan 80 yillargacha bo’lgan). d) hozirgi bosqich, strategik rejalashtirish yoki programmalashtirishdir. Bunda reja oriyentir xarakterga ega. Rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiyotining ochiqlik darajasi juda yuqori, shuning uchun davlatning manyovr qilish imkoniyati chegaralangan. Programmalashtirish davlat tomonidan iqtisodiyotni tartibga solishning eng oliy shaklidir. Uning vazifasi davlat tomonidan tartibga solishning butun elementlarini global maqsadlar uchun kompleks ishlatishdan iborat. Masalan, Fransiyada 1993-1997 yillar uchun ishlab chikarilgan programmada asosiy maksadlar - maorif, ilmiy tadkikotlar, axolining ijtimoiy ximoyalash, mamlakat hududini obodonlashtirish va ma‘muriy xizmatlarni yangilash. Hamma narsa birinchi navbatda shunga bo’ysundirilgan. Biror sohani rivojlantirish uchun qabul qilinadigan dasturlar muddati nuqtai nazaridan qisqa muddatli (1 yilgacha), o’rta muddatli (5 yilgacha) va uzoq muddatali dasturlarga bo’linadi. Dasturlar obyekti tarmoq (masalan, qishloq xo’jaligi, turizm), mintaqa (masalan, Alyaskani rivojlantirish dasturi), ijtimoiy soha (masalan, Yaponiyadagi oliy ta‘limni rivojlantrish dasturi), ilmiy tadqiqot yo’nalishi (masalan, yadroenergetika) bo’lishi mumkin. Davlat tomonidan tartibga solishning chegarasi bor, u xususiy mulk egasining mafaatiga mos tushsa, bu faoliyat samara beradi.

3.