Ingenerlik geodeziyasi

Mahalliy geodezik tarmoqlar. Qator holatlarda joyning lokal uchastkalarida, har 
qanday vaqtda planda nuqtalarni o`zaro holati va balandligi bo`yicha aniqlash 
talabidan kelib chiqadigan murakkab ilmiy va ilmiy-texnik masalalarni yechishga 
to`g`ri keladi. Bunday hollarda o`ta yuqori aniqlikda mahsus tarmoqlar barpo etiladi 
va ularda aniq vaqt oralig`ida takroriy pretsizon o`lchashlar bajariladi. Bunday 
tarmoqlardagi o`lchashlarning matematik qayta ishlanishi mahalliy koordinatalar 
sistemasida bajariladi, u shunday tanlanadi-ki, bunda o`lchangan miqdorlardan ularni
mahalliy ko`chirish sathida proeksiyasiga o`tish uchun reduksion tuzatma imkoni 
boricha kichik bo`lsin. Bunday tarmoqlardan, masalan kuchli yer silkinishlarning 
sabablarini qidirishda va bashorat qilishda, kuchli-qudratli radioteleskoplarni qurishda 
va ekspluatatsiya qilishda, elementar zarrachalar tezlatgichlarini va gidrostansiyalar 
qurilishida foydalaniladi.
3.2. O`LCHASH XATOLIKLARI VA ULARNING TURLARI REJA  
1. O`lchash va uning turlari  
2. O`lchash xatoliklari va xatoliklar nazariyasi  
3. Tasodifiy xatoliklar xossalari  
4. O`lchashlar anqligini baholashda qo`llaniladigan mezonlar  
  

---

7
0
1. O`lchash va uning turlari
Geodezik o`lchashlarni bajarishda gorizontal va vertikal burchaklar, chiziqlar 
uzunliklari, nuqtalar nisbiy balandliklari, konturlar yuzalari va boshqa kattaliklar 
o`lchanadi. Biror X kattalikni o`lchash deb uni o`lchov birligi sifatida qabul qilingan bir 
jinsli kattalik bilan taqqoslashga aytiladi. O`lchash natijasi o`lchanayotgan kattalikda 
o`lchov birligini necha marta yotganligini ko`rsatadigan son bo`ladi. O`lchashlarda 
bevosita (to`g`ri) va bilvosita o`lchashlar farqlanadi. Bevosita o`lchashlarda 
o`lchanayotgan ob`ekt o`lchov birligi bilan taqqoslanadi, masalan kartadagi chiziqni, 
stol o`lchamini santimetrli chizg`ichda o`lchash va h.k. Bilvosita o`lchashlarda natija 
bevosita o`lchangan boshqa miqdorlar yordamida hisoblab topiladi, masalan, 
uchburchak yuzasini uning asosi va balandligini o`lchash orqali aniqlash, aylana 
uzunligini uning ma`lum radiusi bo`yicha hisoblash va h.k. Bunda aylana uzunligi, doira 
yoki uchburchak yuzasi bilvosita o`lchash natijalari yoki o`lchangan miqdorlar 
funkstiyasi bo`ladi.
O`lchash natijalari zaruriy va ortiqchalarga bo`linadi. Bitta kattalik (chiziq 
uzunligi, uchburchak burchagi va h.) p marta o`lchansa, o`lchash natijalaridan biri 
zaruriy, qolgani p—1 tasi esa ortiqcha (qo`shimcha) bo`ladi. Qo`shimcha o`lchashlar 
muhim ahamiyatga ega, ularning o`xshashligi nazorat vositasi bo`ladi va o`lchashlar 
natijalarini baholash imkonini beradi, ular izlanayotgan kattaliknin gishonchliroq 
qiymatini har qanday boshqa natijaga nisbatan aniqroq olish imkonini tug`diradi. Agar 
o`lchashlar bir xil sharoitda, bir xil aniqlikdagi asbobla rbilan, bir xil malakali shaxslar 
tomonidan bajarilgan bo`lsa, olingan natija teng aniqli, bu shartlardan birortasi 
bajarilmay topilgan natijalar esa teng aniqsiz deyiladi, ular har xil o`rta kvadratik 
xatolikka eg abo`ladi.