Ingenerlik geodeziyasi

105-rasm. Antenna va GPS priyomnik  
(Magellan Pro Mark-3 NAP-100)  
106-rasm. GPS priyomnigi (Leica-GS14)  
Priyomnik, asosan, bir yoki undan ko`p kanallarga ega bo`ladi. Kanal, 
apparatura va sattellit ustidan kod va\yoki ma`lumotli faza bilan uzluksiz kuzatish 
uchun dastur ta`minotidan iborat. Priyomniklar bir qator sun`iy yo`ldoshlarlarni 

---

1
7
kuzatish uchun ko`p kanalli bo`lishlari mumkin. Multipleksirovka qilish (tig`izlash) 
birlamchi kanalga bir nechta sun`iy yo`ldoshlartan sekundiga 50 ka yaqin signallarni, 
qator qilib olish imkonini beradi. Qator qilib joylashtirish, shunday tez amalga 
oshiriladiki, uzluksiz soxta-oraliklar kuzatiladigan barcha sun`iy yo`ldoshlarlardan 
o`lchab olinishi, yana axborot navigatsiyasi blokidan hamma ma`lumotlarni olishi 
mumkin. Geodezik s`yomka nuqtai nazaridan ularning kamchiligi shundaki, ular 
ma`lumotli kuzata olmaydi. Qator qilib bir, ikki yoki uch kanaldan foydalanib sun`iy 
yo`ldoshlarlar orqali joylashtirish – bu, sun`iy yo`ldoshlar faqat bir kanal tomnidan 
kuzatilib, axborot boshqa sun`iy yo`ldoshlarga o`tmasdan kelishi, ayrim priyomniklar 
tomonidan foydalaniladigan jarayondir. Ikki yoki uchta kanal bo`lganda, qo`shimcha 
kanal keyingi sun`iy yo`ldoshlarning joyini belgilash va efemeridni yangilash uchun, 
shuning bilan butun jarayonni tezlashtirib, foydalanilishi mumkin. Ko`pi bilan to`rtta 
sun`iy yo`ldoshlar, 5 sekundda bitta signal olinganda, qator joylashtirilishi mumkin.
Ma`lumotli fazani kuzatishda modullashtirishni olib tashlash kerak.
Kodni korrellyasiya qiladigan turidagi priyomnik, keladigan va sun`iy yo`ldoshlar 
tomonidan yuzaga keltiriladigan signal o`rtasida tenglashtirishni (bir chiziqda 
turishini) t`minlash uchun, to`xtatib turish bo`yicha vaqtni birxillashtirish doirasini 
qo`llaydi. Kelib tushayotgan signal, kodni olib tashlash imkoniga ega bo`lgan yuzaga 
keltirilgan signalning ekvivalent qismiga ko`paytiriladi. U hali ham axborot 
navigatsiyasi blokini sig`diradi va shuning uchun translyasiya efemeridini foydalanishi 
mumkin.
Kodsiz priyomnik kvadratli kanalni foydalanadi va qabul qilingan signalni o`ziga 
ko`paytiradi, shuning bilan chastotani ikki marta oshiradi va kod modulini olib 
tashlaydi. Bu jarayon, signal-tovush nisbatini kamaytirib, axborot navigatsiyasi blokini 
yo`qotadi va tashqi efemerid xizmatidan foydalanish zarurligini keltirib chiqaradi.
Har xil turdagi asboblar (nivelirlar) o`ziga xos afzalliklarga va kamchiliklarga 
ega. Misol uchun, kodni korrelyasiya qilish priyomniklari, agarda L2 chastotasida 
kuzatuv olib borsalar, P-kodga kirish ehtiyojlari bo`ladi. P-kod, Y-kodga o`zgartirilishi 
mumkinligi sababali, aholi foydalanuvchilari uchun berilishi mumkin bo`lmaydi va L2 
bo`ycha kuzatish mustasno bo`ladi. Ammo, bu priyomniklar, kodsiz priyomniklarga 

---

1
7
ko`ra, pastroq balandliklarda joylashgan sun`iy yo`ldoshlarlarni kuzatish imkoniyatiga 
ega.
Navigatsiya maqsadlari uchun foydalaniladigan priyomniklar, odatda, L1 
soxta-oralik ma`lumotlarini oladigan oltita sun`iy yo`ldoshlargacha kuzatadilar va 
ko`pchilik kiradigan gavanlar, qirg`oqdagi malumotnoma beradigan priyomniklardan 
differensial tuzatmalarni olish imkoniyatiga ega bo`lishlari kerak.
Injenerlik izlanishlarida qo`llaniladigan geodezik priyomniklar bir yoki ikki 
chastotali, hamma iloji bo`lgan yo`ldoshlarni kuzatish uchun 12 dan 24 kanalli 
bo`lishlari mumkin. Ayrim 24 kanalli priyomniklarning 12 ta kanali GPS da va 12 tasi 
Rossiya ekvivalent tizimi, GLONASda joylashtirilgan.
Hamma zamonaviy priyomniklar L1 kuzatiladigan soxta-oralikni,
kodni korrelyasiya qilish jarayonidan foydalanib, olishlari mumkin. Soxta-oralik S-
koddan (yoki ayrim holatlarda C/A-kod deb ataladigan) foydalanib, hisoblab 
chiqarilganda, L1 ma`lumot fazasiga va axborot navigatsiyasi blokiga kirish imkonini 
olish uchun, u signaldan chiqarib tashlanishi mumkin. Bu ikkita signal aholi 
ma`lumotlari deb tasniflanishi mumkin. Ikkilamchi chastotali priyomniklar ham R-
kodining sohta-oralik va L2 ma`lumot fazalari ma`lumotlarini olish uchun 
foydalaniladilar. SHunga qaramasdan, bular faqat Amerika harbiylarining ruxsati 
bilangina olinishi mumkin, ular ruxsat bermasliklari ham mumkin. Bu jarayon 
AntiSpoofing (AS) – anti-obman deb ataladi va keyinchalik ko`rib chiqiladi. AS 
ishlayotganda, signalni kvadratga ko`tarish usuli, L2 kodiga kirish imkonini yaratish 
uchun qo`llanilishi mumkin. Bu jarayon ilgari eslatilganidek, muammolarga ega. Ayrim 
ishlab chiqaruvchilar kvadratga ko`tarish jarayonining L2 ma`lumotli faza 
ma`lumotlari to`lqinlari uzunligining yarmini beradigan korrelyasiya kodidan 
foydalanadilar. Har xil ishlab chiqaruvchilar tomonidan foydalaniladigan, “kesilish 
korrellyasiyasi” va “PW kodni kuzatish” deb atalgan boshqa ikki yonloshish, L2 faza 
ma`lumotlari to`lqinlarining to`liq uzunligini berish imkoniga ega.
Shubha yo`qki, priyomniklarni ishlab chiqarish texnologiyasining, ihchamroq, 
biroq ancha murakkab asbob-uskanalarning rivojlanishi davom ettiriladi. Haqiqatda 
ham, kitobni yozish paytiga (2000 yil) kelib, GPS bilan qo`l soatlari ishlab chiqarilgan 
edi.

---

1
7
Nems astronomi Iogann Kepler (1571-1630 yillar) planetalarning quyosh 
atrofida aylanishini aniqlaydigan uchta qonun 
chiqargan, ular sun`iy 
yo`ldoshlarlarning yer atrofida aylanishiga qo`llanilgan edi: