Ingiliz tili fonetikasi

INGILIZ TILI FONETIKASI
REJA:

• FONETIKA VA FONOLOLOGIYA
• TOVUSH VA FONEMA
• NUTQ TOVUSHLARINING TASNIFI

Fonologiya deganda ko’pchilik fonetika bilan almashtirib qo’yishadi. Lekin ko’plab tilshunoslar bu ikki bo’limni qarama qarshi qo’yishadi. Mashxur tilshunos F.de SOSSYUR “Tovushlar fizialogiyasi ko’p hollarda fonetika deyiladi. Bu termin, bizningcha ,nomunofiq ko’rinadi. Biz buni fonologiya termini bilan almashtiramiz, chunki fonetika azaldan tovushlar evalutsiyasi haqidagi t’alimot va bu shunday qolishi kerak degan fikirni ilgari surgan”
FONOLOGIYA
Fonologiya jahon tilshunosligida fonema va ularning farqlovchi belgilarini o’rganuchi soha hisoblanadi.
FONETIKA
FONETIKA “grekcha” so’zdan olingan bo’lib “tovush”manosini anglatadi. Yaniy “tovush haqidagi bo’lim ” demakdir.
Fonologiyaning birligi fonemadir. Fonema – so’z va morfemalarni shakillantiradigan va ularning ma’nolarini farqlash uchun xizmat etuvchi va boshqa mayda bo’lakka bo’linmaydiga eng kichik tovush birligidir.
Fonema atamasi ilk bor tilshunoslikka BODUEN tomonidan kiritilgan. Fonema eng kichik til birligi haqidagi nazaryani 1870 yildagi “XIX asrgacha bo’lgan qadimiy polyak tili ”nomli dessertatsiyasida bayon qilgan.
BODUENning bu nazaryasini uning shogirti N.V.KURSHAVESKIY tomonidan rivojlantiriladi.
KRUSHEVISKI fonemaning quydagi ikki tomoni borligini ko’rsatib berdi.
1 . Antropofonik (ya’niy akustik--artikulotsiyon) xususiyatlarining oddiy umumlashmasi’
2. Morfemaning harakatlanuvchi kompetentini va ma’lum morfologik kategoriya belgisi.
Ammo u keyinchalik bu fikrini o’zgartiradi . “Tilshunoslikka kirish” asarida “inson pisixikasidagi tovush haqidagi tasavvur” fonemadir deb takidlaydi.
NUTQ TOVUSHLARI FONETIKA BO’LIMIDA O’RGANILADI. NUTQ AZOLARI HARAKATI JARAYONIDA HOSIL BO’LGAN TOVUSHLAR NUTQ TOVUSHLARI DEYILADI.
Nutq azolari nutq tovushlarini hosil qilishidagi ishtirokiga ko’ra ikki hil bo’ladi.

• Faol nutq azolari.(til,ovoz paychalari,yumshoq tanglay, og’iz bo’shlig’I,pastki jag’)
• Passiv nutq azolari (o’pka, kekirdak, qattiq tanglay, burun bo’shlig’I, tish).

Nutq tovushlari ikkixil;

• Unli:a,I,e,u,o’,o
• Undosh:b,n,m,v,x,z,d,s,f,g,h,j,k,l,p,y,t,r,q

UNLILAR LAB ISHTIROKIGA KO’RA IKKI TURLI:
1.LABLANGAN UNLILAR: O,U,O’
2. LABLANMAGAN UNLILAR: A,I,E

UNDOSHLAR UCH TURLI:

• Hosil bo’lish usuliga ko’ra
• Hosil bo’lish o’rniga ko’ra
• Ovoz va shovqinning ishtirokiga ko’ra

• Hosil bo’lish o’rniga ko’ra:

LAB-LAB: b,p,m
LAB-TISH: v,f
TIL OLDI; d,t,n,l,r,z,sh,ch,j
TIL O’RTA: y
SAYOZ TIL ORQA; k,g,ng
CHUQUR TIL ORQA: q,g’,x
BO’G’IZ UNDOSHI: h

2.Hosil bo’lish usuliga ko’ra:
PORTLOVCHI UNDOSHLAR:b,p,d,t,q,k,g
SIRG’ALUVCHI:V,F,G’,Z,S,SH,J,Y,X,H
QORISHIQ;ch,j,s
3. OVOZ VA SHOVQINI ISHTIROKIGA KO’RA TURLARI.
JARANGLI: b,v,d,g,j,j,z,g’,l,m,n,ng,r
JARANGSIZ UNDOSHLAR:p,f,t,k,ch,sh,s,x
BO’G’IN
Bir nafas to’lqinida aytiladigan tovush yoki tovushlar yig’indisi BOG’IN deyiladi. So’zda nechta unli bo’lsa shuncha bo’g’in bo’ladi. Bir unli tovush bir bo’g’ini hosil qila oladi.
URG’U

• SO’Z URG’USI (ya’niy so’z tarkibidagi bir bog’inning boshqalariga nisbatan cho’ziqroq talafuz qilinishi)
• GAP URG’USI(yani gap tarkibidagi bir bo’lakni cho’ziqroq talafuz qilinishi. )