Ingliz burjua inqilobi davri diplomatiyasi
Download 215.64 Kb. Pdf ko'rish
|
|
O.Kromvel diplomatiyasi
Uzoq muddatli parlamentdan qolgan "dum"ni ham 1653yilda xaydab yuborilgach, butun hokimiyat Kromvel qo’liga o’tadi va 1654 yildan e’tiboran hokimiyat diktaturaga aylanadi. Kromvel o’z qo’liga ham fuqarolik ham harbiy hokimiyatni birlashtirib oldi. U Angliya, Shotlandiya va Irlandiya armiyasi va flotining bosh qo’mondoni edi. Soliqlar yig’ishni boshqarardi, sud ishlarini nazorat qilardi. Urush e’lon qilish va tinchlik shartnomalarini imzolash uning ixtiyorida edi. Aslida Kromvel ancha oldin diktator bo’lgan edi. Kromvel Angliyaning kelajagini o’ylarkan va kurasharkan, parlament va davlatning boshqa boshqaruv idoralarini tan olmasdi. Xoxlagan ishini istaganicha amalga oshirardi. Taniqli ingliz xaykaltaroshlaridan biri Kromvelning osoyishta va jiddiy ko’rinishini xaykal qilib yaratgan. Uning bir qo’liga qilich, ikkinchisiga esa injil ushlatgan. -ko’lidagi qurol yordamida u o’z gurkuragan davrining 7 История дипломатии.т.1., c.287 murakkab masalalarini xal qilgan, aniqroq qilib aytganda chopib tashlagan, degan ma’noni aks ettirgan. O’z lavozimini bajarishga kirishishdan oldin Kromvel o’zining tantanama-yistrani chet ellik elchilar huzuriga yuborib, u orqali shularni ma’lum qilishni ya’ni mamlakatdagi bu o’zgarishlar Angliya bilan Yevropa mamlakatlari o’rtasidagi oldingi do’stlik va yaxshi qo’shnichilik munosabatlarini aslo o’zgartirmaydi, deb ishontirishni topshirgan edi 8 Borgan sari diktatorlik xokimiyati kuchayib bordi. Gollandiya bilan bulayotgan urush 1653 yilda Gollandiya mag’lubiyati bilan tamom bo’ladi. Gollandiyaning siyosatchisi va diplomati Korneliy de Vigg General shtatlar majlisida Birlashgan viloyatlar ahvoli haqida gapirib, shunday degandi: “Men shuni aytishim kerakki. bundan keyin biz va dengiz Angliya hukmronligi ostida” 9 . Kromvel ikki respublikaning birlashishidan voz kechdi. 1654 yilning iyunida ikki o’rtada sulh tuzishga qaror qildi. Sulh tuzish marosimida faqat gollandlarning vakillari bo’lmasdan. Gollandiya ittifoqchilari Daniya qiroli, Shvetsariyaning protestant homiylari, Ganza shaharlari va Shimoliy Germaniyaning bir qancha protestant knyazlari ishtirok qildilar. Ayni bir vaqtda Kromvel Angliya uchun uncha xavfli bo’lmagan davlatlar Shvetsiya, Daniya va Portugaliya bilan ham savdo shartnomalarini imzoladi. 1653 yil Kromvel Stokgolmga ingliz diplomati Uaytlokni yuborib. Shvetsiya bilan shartnoma tuzishni topshirgandi 10 .Bu shartnoma,-degandi Kromvel Uaytlokka,-respublika uchun juda muhim. Qirolicha Xristinadan boshqa butun xristian olamida bunday davlatpanoh va davlat yo’qki, biz ular bilan do’stlik iplarini bog’lasak... Sizning hozirgi amalingiz gollanllar va daniyaliklar bilan ishlarimizni va savdomizni yaxshilashga katta vosita buladi". Shved dvoryanlarini ko’ndirish uchun Uaytlok ko’p urindi, shvedlar Angliyaga nafrat ko’zi bilan qarab, undagi voqealarni tikuvchilar ishi deb 8 История дипломатии.т.1., c.288 9 История дипломатии.т.1., c.288 10 История дипломатии.т.1., c.288 kinoya qilardilar. Shunga qaramasdan Uaytlok 1654 yilning 28 aprelida Shvetsiya bilan tinchlik va ittifoq traktatini imzolashga muvaffaq bo’ldi. 1654 yilning sentyabrida Daniya bilan imzolangan traktatga ko’ra Angliya Zund orqali suzib o’tish huquqi berildi. Shu choqqacha bu gollanllar qo’lida edi. Portugaliya bilan tuzilgan shartnoma uni iqtisodiy jixatdan Angliyaga tobi qilib ko’ydi. Ispaniya bilan bo’layotgan ishlar va munosabatlar birmuncha mushkil edi. Ispaniyaning Angliyani birinchi bo’lib tan olishi va ispan elchisi Karden’yaning xatti-harakatlarining tezlashib borishiga qaramasdan shartnomani imzolash ishi nihoyatda sust va cho’zilib borardi. Inglizlar azaldan ispanlarga boshqacha munosabatda bo’lib ularga xasad bilan qarardilar. Chunki bu mamlakatning juda katta hududdan iborat mustamlakalari bor edi. Kromvelni protektor (xomiy) deb e’lon qilinishi Kardenyani cho’chitib qo’ydi, chunki o’rtada Fransiya bor edi, fransuzlardan har qanday buzg’inchilik ishlarini kutish mumkin edi, shuning uchun Karden’ya bilan Kromvel o’rtasida bo’lgan shaxsiy suxbatda Ispaniya tomonidan qanday yordam kerak bo’lsa, biz tayyor deb aytgandi. Undan tashqari qatl qilingan ingliz qiroli Karl I ning o’g’li yordam so’rasa unga rad javobini berishni aytib buning uchun Kromvel ispanlar bilan birga Franpiyaga qarshi turishini talab qilgan edi. Ammo Mazarini Ispaniya hukumatiga nisbatan ixcham xarakat qilib. Kromvelni o’z qiroli nomidan "aka"."uka",’’jiyan" va h.k. deb atashga tayyor ekanligini ma’lum qildi. Ammo Kromvel kardinalga menga protestorlik unvonidan boshqasi kerak emas deb, javob qildi. Mazarinn agar kerak bo’lsa sobiq qirol Karl 1 ning oilasini "yumshoqqina qilib" Fransiyadan chiqarib yuborishni ham aytgandi. Kromvelni bunday mayda-chuyda masalalar qiziqtirmasdi. Uning maqsadi Fransiya bilan Ispaniya ustidan hukmron bo’lish edi, shuning uchun ham raqiblariga yangi-yangi og’ir talablar qo’ya boshladi. Fransiya kuchli mamlakat edi. Uning bilan urush kutilmaganda. favqulodda bo’lishi mumkin edi. Ispaniya esa chirib borayotgan bo’lsa ham, lekin boy va osongina qo’lga keladiga ulushga ega edi. Ana shunday vaziyatni o’z qo’lida saqlab qolish maqsadida Ispaniya o’z mustamlakalarining Angliya bilan savdo qilishga qarshi edi. Angliya Ispaniyadan Vest-Indiya soxillarida erkin suzish va inkvizitsiya taqibini bekor qilishni talab qildi. Bu xaddan tashqari bo’lgan talab edi, hatto ispan elchesi ham xayratda edi: Kardenya norozilik-nafrati bilan: "Inkvizitsiyadan ozod qilish va Vest-Indiyada erkin suzish - bu mening davlatpanoximning ikki ko’zini o’yib olishdir", degandi 11 . Kromvel ko’zi bilan qaraganda Ispaniya bilan bo’ladigan uchush muqarrar bo’lib qoldi. Bu urush matros (dengizchi)lar, zobitlar (ofiser)lar va askarlarni ishga soladi, ularning urush tufayli boyishiga yo’l ochadi. Xayolparastlarning aqli-xushini joyiga keltiradi va Angliyaning Yangi dunyoda xukmron bo’lishiga imkon yaratadi, deb o’ylardi Kromvel 12 . Urush rasmiy holatda boshlanmasdan yangi dunyo qirg’oqlariga Penya eskadrasi yuborildi. O’rta Yer dengiziga esa Ispaniya sohillarida suzib yurgan vaximali Blek qumondonligidagi eskadra yuborildi. Pennga berilgan topshiriq Ispaniya mustamlakalarini bosib olish edi. Ammo San-Domingoni olish imkoniyati bo’lmadi. Chunki ispanlar bu xujumni qaytardilar. Bu voqea Ispaniyada ma’lum bo’lgach. Ispaniya hukumati ingliz kemalari va mulklariga embargo (taqiq) e’lon qildi. Ko’pgina ingliz savdogarlari hibsga olindi. qirol Kardenyaga Londonni tashlab kelishini buyurdi. Kardenya o’ziga yuborilgan fregatga Duvrdan 1655 yilning 24 oktyabrida chiqayotgan vaqtda Kromvel Fransiya bilan tinchlik va savdo shartnomasini imzolayotgan edi 13 . “Agarda bu shartnoma uzoq kutishlardan so’ng o’z qimmatini yuqotgan 11 История дипломатии.т.1., c.289 12 История дипломатии.т.1., c.289 13 История дипломатии.т.1., c.289 bo’lsada, -degandi fransuz elchisi Bordo. - ammo Kopaniya bilan bo’lgan uzilish unga yangi kuch ato etadi” 14 . Shu yilning 28 noyabrida Fransiya bilan tuzilgan shartmoma va Ispaniya bilan bo’layotgan urush haqidagi axborot London ko’chalarida xalqqa ma’lum qilindi. 1656 yilning sentabrida Kromvel kelib chiqqan vaziyatni izoxlab, shundan degandi: “Biz Ispaniya bilan urush xolatidamiz. Biz bu urushni nochorlikdan boshladik. Ispaniya bizning buyuk dushmanimiz, dushman tabiiy, xuddi xudo ko’rsatganidek, u tulig’incha papizm bilan (katolik) sug’orilgan 15 . Urush Kromvel vafotidan so’ng tamom bo’ldi, Ispaniya uchun urush muvofaqqiyatsiz bo’lib, inglizlar Yamayka orolini, ya’ni Amerikadagi qul savdosining markazini ishg’ol qilib, uni bosib oldilar. Bu yer inglizlarning yangi nusxadagi birinchi mustamlakalari edi, shundan so’ng mustamlaka bosib olish davlat ishiga aylandi. Ingliz savdogarlari davlatga o’z ta’sirlarini o’tkazib, Vest-Indiya yerlaridan to’liq foydalanish, Yamaykadagi yer uchastkalarini taqsimlab olish, ayniqsa mustamlakachilik ishiga aralashganlarga yer ulushlari berish talabi qo’yilib, bu yerda majburiy mehnat, qullar mehnatidan, shuningdek Irlandiya, Shotlandiya va Angliyaning o’zidan ko’chirilgan aholining mehnatidan xuddi qullardek foydalanish masalasi qo’yilgan edi. Ana shu tariqa Kromvelning Ispaniya mustamlakalarini bosib olish yo’li bilan XVIII asrda Britaniya mustamlakachilik imperiyasiga asos solindi. Inglizlar Yamaykani bosib olganlaridan so’ng, bo’lajak qirol Karl II Ispaniya xukumati bilan shartnoma tuzib. Ispaniyaning Angliyada monarxiyani tiklashga bergan yordami uchun Yamaykani qaytarmoqchi bo’ldi. Kromvel xukumronligining oxiri katta harbiy g’alaba - ispan qo’shinlarining tor-mor qilinishi va 1658 yilda Yevropa darvozasi bo’lgan 14 История дипломатии.т.1., c.289 15 М.А.Барг. Великая английская революция и портретах ее деятелей. М.. "Мысл" 1991. с.245. Dyunkerkni olish bilan belgilanadi. Ingliz qo’shinlari bu yerda marshal Tyuren qumondonligida fransuz qo’shinlari bilan birgalikda urushdi. Urushgan ispan qo’shinlari tarkibida esa ingliz royalistlari kurashdi. Dyunkerk olingandan so’ng qit’aning kaliti Kromvelning belbog’ida osig’liq". -deb aytgandi uning sipohiylari. 1658 yilning 3 sentyabrida Kromvel vafot etadi. O’z g’alabasining natijasini ko’ra olmadi. Voris tariqasida uning o’g’li Richard qolgandi, lekin mamlakat xazinasi bo’m-bo’sh edi, albatta Angliyani bunday boshi berk ko’chadan olib chiqish qiyin edi. Richard xokimiyatni boshqarishda bo’shlik qildi, unga nisbatan qo’shin va uning boshliqlari kuchlilik qilib, parlamentni tarqatishni talab qildi va 1659 yilning 22 aprelida parlament tarqatildi. Ozgina vaqt o’tgach, ya’ni 1659 yilning 25 mayida protektorat ag’darilib, xokimiyat uzoq muddatli parlamentdan qolgan "Dum" tiklanib, uning qo’liga o’tadi. Royalistlar zo’r berib, qirollikni tiklash va Karl I ning o’g’li Karl II Styuartni qirollikka tiklashni talab qildilar. 1660 yilga kelib Karl II Styuart Siti shahrida Angliya qiroli deb katta tantana bilan e’lon qilindi. Yangi dvoryan va burjuaziyaning inqilob vaqtida musodara qilingan mol-mulklari qaytarildi, ularning eski huquqlari tiklandi. Download 215.64 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|