Ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasining lingvopragmatik va lingvokulturologik xususiyatlari
Download 64.3 Kb. Pdf ko'rish
|
Nargiza Taqriz
|
O‘zbekiston davlat jahon tillar universiteti tadqiqotchisi Mamadjanova Nargizaxon Mahmudjanovnaning “Ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasining lingvopragmatik va lingvokulturologik xususiyatlari” mavzusidagi 10.00.06-Qiyosiy adabiyotshunoslik, chog‘ishtirma tilshunoslik va tarjimashunoslik ixtisosligida filologiya fanlari bo‘yicha falsafa doktori (PhD) ilmiy darajasini olish uchun taqdim etilgan dissertasiyasiga rasmiy opponent TAQRIZI Hozirgi zamon tilshunosligida murojaat til kategoriyasi sifatida doimo tadqiqotchilarning e’tiborini jalb qilgan mavzulardan biridir. XX asrning birinchi yarmida Dunyo va Evropa tilshunoslari tomonidan qo‘lga kiritilgan ulkan ilmiy yutuqlar tillarda murojaat kategoriyasining ifoda vositalarini aniqlash va ularning tizimlilik tabiatini ochish bilan bog‘liqdir. Jamiyat hayotining turli sohalarida muayyan maqsadga yo‘naltirilgan islohotlar olib borilishi natijasida milliy tilimizni rivojlantirishga bo‘lgan e’tibor kuchaydi. Buning natijasida tilshunosligimizda tilni tadqiq etuvchi yangi paradigmalarni qo‘llash bilan bog‘liq harakatlar yuzaga kelishi bejiz emas. Dissertant o‘rinli ta’kidlaganidek, O‘zbek tilshunosligida tilning milliy tabiati va muloqot madaniyatini yaqqol ko‘rsatib beruvchi pragmatik va lingvokulturologik yondoshuvga asoslangan dastlabki tadqiqotlar amalga oshirilib, xususan, o‘zbek tilining lingvopragmatik hamda lingvomadaniy xususiyatlarini chog‘ishtirma aspektda tahlil qilishga alohida e’tibor qaratishi tabiiy. Shu nuqtai nazardan, “Ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasining lingvopragmatik va lingvokulturologik xususiyatlari” mavzusidagi ushbu dissertatsiya mavzusi pragmatik va lingvokulturologik omillarni hisobga olgan holda murojaat differensiyallashuvining tahlili, ya’ni har xil murojaat mayl ma’nosidagi turlarni yuzaga kelishini ta’minlash bilan birga muloqotda kommunikativ xatti- harakatlarini tartibga solish uchun muloqot jarayonida vaziyat, ishtirokchilar nutqiy harakati bilan bog‘lagan holda til birliklarining pragmatik va milliy madaniy xususiyatlarini ochib berish borasidagi bir necha muammolarni yoritganligi bilan dolzarblik kasb etadi. Kirish qismida mavzuning dolzarbligi asoslangan, tadqiqotning maqsad va vazifalari, obyekti va predmeti tavsiflangan, respublika fan va texnologiyalari rivojlanishining ustuvor yo‘nalishlariga mosligi ko‘rsatilgan, ilmiy yangiligi va amaliy natijalari bayon qilingan, olingan natijalarning ilmiy va amaliy ahamiyati ochib berilgan, natijalarni amaliyotga joriy qilish, nashr etilgan ishlar va dissertasiya tuzilishi bo‘yicha ma’lumotlar keltirilgan. Tadqiqotning maqsadi ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasining lingvopragmatik va lingvokulturologik xususiyatlarini ochib berishdan iborat bo‘lib, uning obyekti sifatida ingliz va o‘zbek tillarida murojaatni ifoda etuvchi lingvistik vositalar tanlangan. Tadqiqotning asosiy vazifalari, asosan, ingliz va o‘zbek tillaridagi murojaat kategoriyasiga oid til birliklarining til tizimida tutgan o‘rnini o‘rganish, ingliz muloqot madaniyatida murojaat kategoriyasining ifoda vositalari xususiyatlarini tahlil qilish, ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasi vositalarining ifodalanish usullarini aniqlash, murojaat kategoriyasi tadqiqiga kommunikativ- pragmatik yondoshuvning ahamiyatini ko‘rsatish, ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasi lingvopragmatik jihatlarining o‘xshash va farqli jihatlarini ochib berish hamda ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasi lingvokulturologik jihatlarining o‘xshash va farqli jihatlarini tahlil qilishdan iborat. Tadqiqotning predmetini qiyoslanayotgan tillarda murojaat kategoriyasi ifoda vositalarining lingvopragmatik va lingvokulturologik xususiyatlari tashkil etadi hamda tadqiqotda kontekstual, tavsifiy, komponent, chogishtirma, lingvopragmatik va lingvokulturologik tahlil usullaridan foydalanilgan. I bob “Hozirgi zamon tilshunosligida murojaat kategoriyasini ifodalovchi til birliklarini tadqiq qilishning ilmiy-nazariy asoslari” deb nomlanib, unda murojaat kategoriyasi tadqiqot obyekti sifatida va murojaatning mayli modalligi tushunchasi va uning tilshunoslar tadqiqotlarida o‘rganilishi hamda murojaatning mayli modalligi tushunchasi va uning tilshunoslar tadqiqotlarida o‘rganilishi xususida fikr yuritiladi. Dissertant ushbu bobda murojaat ma’nosidagi so‘z va iboralarni aniqlashda til va ijtimoiy omillarning korrelyasiyasini tahlil qilish asosiy bosqichlardan biri bo‘ldi, degan yondashuvni ma’qullagan. Sotsiolingvistik tahlil usulidan tashqari, komponent tahlil, transformatsion va ibora ma’nosini obrazli ifodalash kabi qator tahlillardan foydalangan. So‘zlovchining xohishiga ko‘ra tinglovchi bajarishi lozim bo‘lgan eksplitsit harakatda (holatdagi) murojaat ma’noli iboraning asosi (o‘zak so‘zi) fe’lda ifodalanadi. Fe’l mustaqil ravishda shaxsiy yoki infinitivda (oddiy sifat) qo‘llanilishi, yo bo‘lmasa sifatli ibora yasovchi (murakkab sifat) turli konstruksiyalar tarkibida kelishi mumkin. Murojaat kategoriyasi milliy madaniyatni o‘zida aks ettiruvchi turli tizimli tillar doirasida o‘z ifodasini topar ekan, u o‘zining o‘xshash va farqli tomonlari bilan ajralib turadi. Murojaat kategoriyasining ifodasidagi o‘xshash va farqli tomonlar, demak tilning milliy-madaniy (lingvo-madaniy) xususiyatlari bilan ham belgilanadi. Murojaatni ifodalovchi til birliklarining madaniy xususiyatlarini tadqiq etishda madaniyat, mentalitet, dunyo manzarasi, olamning lisoniy manzarasi kabi atamalar alohida ahamiyat kasb etadi. Murojaat ham madaniyatdan kelib chiqib amalga oshiriladi. Murojaatdagi stereotiplar xalq milliyligini va mentalitetiga asoslangan bo‘ladi. Til faqat muloqot manbai bo‘libgina qolmay hayotdagi munosabatda ham atrof-muhitga nisbatan alohida o‘ringa ega. Har bir inson dunyo manzarasini o‘z mentaliteti, ichki dunyosi, yashash tarzi, atrof-muhiti va dunyoqarashidan kelib chiqib tushunadi. Tilning dunyo manzarasi insonning hayotga, tabiatga, hayvonotga va o‘ziga munosabatini aks ettirishini murojaat kategoriyasini qo‘llashda ham kuzatsa bo‘ladi. Milliy madaniyatning in’ikosi bo‘lgan – murojaatdagi xushmuomalalik – murojaat samaradorligini oshiradigan muhim omillaridan biridir. Darhaqiqat, murojaatda xushmuomalalik insonlaring muomila-madaniyati, odob axloqi va muloqotning samarali hamda muvaffaqiyatli chiqishiga olib keladi. Murojaat jarayonida har bir muloqot vaziyati uchun qulay holatlar mavjud-ki, ularda hushmuomalalik to‘g‘ri, o‘rinli qo‘llansa, adresat tomonidan murojaat qiluvchining xohish-istaklari inobatga olinishiga zamin yaratiladi. Bunday murojaat jarayonida xushmuomalalikni ta’minlashda nutq etiketi formulalari alohida ahamiyat kasb etadi. Masalan, murojaat zamirida buyruq yotgan bo‘sla-da, murojaat qiluvchi o‘z fikridan kelib chiqqan holda, nutqiy etiket formulalaridan foydalanib tinglovchiga har xil yetkazishi mumkin. Shunday qilib, murojaat intonatsiya va boshqa til vositalari bilan birgalikda murojaatni ifodalashda murojaat yo‘naltirgan shaxsning murojaat yo‘naltirilgan shaxsga munosabatini ochib beradi. O‘z navbatida, adresant va adresat o‘rtasida o‘rnatilgan munosabat saviyasi murojaatning muvaffaqiyatli va kutilgan samara berishida asosiy o‘rin egallaydi. Murojaatni ifodalovchi til birliklari bilan birgalikda murojaatni ifodalashda adresantning adresatga bo‘lgan munosabatini ochib berish kabi masalalar batafsil tahlil qilingan. Ikkinchi bob “Ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasining lingvopragmatik jihatlari” deb nomlanib, unda murojaat kategoriyasini ifodalovchi vositalarning lingvopragmatik tadqiqi hamda ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasini ifodalovchi leksik va grammatik vositalarining lingvopragmatik jihatlari hamda ingliz va o‘zbek tillarida murojaat kategoriyasini ifodalovchi til birliklarining lingvopragmatik jihatlari kabi masalalar xususida fikr yuritiladi. Dissertant, asosan, ushbu bobda olmoshlar antroponimlarning ayrim bo‘laklarining desemantizatsiyalangan ishoralari sifatida o‘rganib chiqish mumkinligi, chunki ular shaxsning to‘liq identifikatsiyalanishi uchun yetarli darajada atamali aniqlikga ega emas, lekin shunga qaramay turli so‘zlashuv vaziyatlarida turli ijtimoiy maydonlarda katta differensiyalovchi imkoniyatga ega ekanligi kabi masalalar tahlil qilgan. Ushbu bobda so‘zlovchining haqiqiy tuzilish haqidagi barcha “multidunyo” tushunchalari aks ettirilishi mumkin, bu esa qabul qiluvchining nominatsiyasi shakllarining semantik tarkibida ifodalanishi ta’kidlanadi. Insoning eng muhim xususiyati, imkoniyati – bu uning mehnat qila olishi, mehnat qila olish uchun yetarli jismoniy, ruhiy va aqliy resursga egaligidir. Insonga dunyoni o‘ziga moslab o‘zgartira olish imkoniyati berilgan. Dunyoni o‘zgartirish bir insoning qo‘lidan kelmaydi. Bunda u boshqa odamlarning kuchi, aqli, imkoniyatidan foydalanishi kerak. Buning uchun u boshqalar bilan muloqotga kirishishi kerak. Boshqalar bilan muloqotga kirshishi uchun esa aloqa vositasi tildan foydalana olishi lozim, zotan muloqot murojaatdan boshlanadi. Demak, inson atrofidagi o‘ziga o‘xshash insonlarning ijtimoiy mavqeyi, nomi kabilarni bilishi kerak. Har qanday til tarkibining tashkiliy komponenti bo‘lgan qarindoshlik atamalari mana shu vazifani bajaradi. Qarindoshlik bildiruvchi leksik birliklar boshqa tub va yasama so‘zlardan farqlanuvchi bir qator xususiyatlarga ega. Masalan: 1) Qarindoshlik aloqasini bildiruvchi so‘zlar aniq bir, o‘zgarmas referetga ega emas; 2) Inson bir vaqtni o‘zida bir necha qarindoshlik aloqasini bildiruvchi so‘zini denotati yoki referenti bo‘lishi mumkin. Qarindoshlik aloqasini bildiruvchi so‘zlar kontekstda, asosan, murojaat kategoriyasini ifodalash uchun ishlatiladi. Birinchi punktda bildirilgan hukumga aniqlik kiritsak shu narsa ma’lum bo‘ladi-ki qarindoshlik aloqasini bildiruvchi so‘zga cheklanmagan miqdoridagi bo‘limlar ayni bir paytning o‘zida yoki denotat yoki referent bo‘lishi mumkin. Chunki bir vaqtning o‘zida millionlab erkak odamlar – ota, millionlab ayolar – ona, huddi shunday millionlab odam, aka, uka, opa, singil, bobo, buvi kabi ma’nolarni bildirib murojaat ob’ekti bo‘lib ishlatilishi mumkin. Ikkinchi hukumga binoan bir odam bir vaqtning o‘zida bir necha qarindoshlik aloqasini ifodalash mumkin. Masalan, bir odam agar u erkak bo‘lsa, bir vaqtning o‘zida ota, bobo, aka, uka, o‘g‘il, tog‘a, amaki, jiyan, nevara, chevara va hokazolar bo‘lishi mumkin. Aniqroq aytsak, u kimningdir otasi, kimningdir bobosi, kimningdir o‘g‘li va hokazolar bo‘lishi mumkin. Ayolar ham xuddi shunga o‘xshash tushinchalarning referenti bo‘lishi mumkin. Uchinchi hukumga binoan bu turdagi so‘zlar ko‘proq murojaat kategoriyasini ifodolovchi til birliklari vazifasini bajarishi mumkin. Lekin bundan tashqari u boshqa kommunikativ yuklamalarni ham bajara oladi. Uchin bob “Turli tizimli tillarda murojaat kategoriyasini ifodalovchi birliklarning lingvokulturologik xususiyatlari” deb nomlanib, murojaat kategoriyasini ifodalovchi vositalarning lingvokulturologik o‘rganilishi hamda murojaat kategoriyasini ifodalovchi til birliklarining ingliz va o‘zbek madaniyatida tutgan o‘rni masalasi xususida so‘z yuritiladi. Dissertantning e’tibori qarindoshlik aloqasini bildiruvchi so‘zlarning yana bir umuminsoniy, umummadaniy xususiyati bor bo‘lib unga ko‘ra bu dunyodagi barcha tillarga xos til universaliyasidir va ikkinchi tomonidan bu dunyodagi hech bir kimsa murojaat kategoriyasiga tegishli so‘zlar o‘ramidan chetda turmasligi, turolmasligiga qaratiladi. Agar masalan biror kimsa tug‘ilishda yetim bo‘lsa, onasi yo‘q (o‘lgan,) otasi yo‘q (noma’lum) bo‘lsa tabbiyki uning bobosi, buvisi, tog‘asi, jiyani, akasi va ukasi kabilari ham yo‘q. Yuqoridagi parametrdan tashqarida turadigan odamni topgandaymiz. Amalda unday emas. U jamiyatda ma’lum bir yil yashagach uylanadi (er bo‘ladi, uning xotini bo‘ladi) va farzand ko‘radi (ota bo‘ladi) va h.k.. Mana ko‘rib turganinggizdek, karusel aylana boshlaydi bu tushunchalar turli tillarda turlicha madaniy bo‘yoq oladi. Jumladan, qarindosh-urug‘ nomlarini ifodolovchi so‘zlarda vaqt o‘tishi bilan farqlanish yuz beradi, yana anchagina qarindosh-urug‘ nomlari kishilarning bir butun guruhiga nisbatan emas, balki konkret shaxs yoki shaxslarga nisbatan qo‘llaniladi. Masalan, ishimizdagi father, daddy, mamar, mather, aunt, Download 64.3 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|