Inklyuziv talim jahon miqyosidagi hujjat (Yunesko)

5.Inklyuziv ta’lim va uning mohiyati.
Inklyuziv ta’lim alohida yordamga muhtoj bolalarni normal rivojlanishdagi bolalar bilan teng huquqlilik asosida ta’lim olishidir.Bunday ta’limning diqqat markazida imkoniyati cheklangan bola turadi.Bunday ta’limning diqqat markazida imkoniyati cheklangan bola turadi.Integratsiya tushunchasi ingliz tilidan olingan bo’lib, “integrative” – qo`shiluvchi, birlashuvchi, “integratsion” – qo`shilish, birlashish degan ma’nolarni anglatadi. Inklyuziv ta’lim esa integratsiyani o`z ichiga oladi.Demak, barcha bolalarning ehtiyojlarini hisobga oladigan, huquq va qobiliyatlarini hurmat qiladigan, ijtimoiy adolat hamda tenglikka erishishni maqsad qilib olgan ta’lim tizimi inklyuziv ta’lim deyiladi.Inklyuziv ta’limning ijtimoiylashuvida nogiron bo`lgan hamda sog`lom bolalar o`rtasidagi o`zaro aloqa va munosabat ko`zda tutiladi. Har bir imkoniyati cheklangan bolani umumta’lim muassasalariga da’vat qilinganda bolada qo`rquv yuzaga keladi. Sababi shunda-ki, ular alohidalikka o`rganib qolishgan. Ya’ni o`z tengdoshlari bilan munosabatga kirishishdan cho`chiydi.
6.Integratsion talim va ijtimoiy reablitatsiya
Ijtimoiy reabilitatsiya - insonning ijtimoiy mu xit da faoliyat yuritish kobiliyatini tiklashga karatilgan jarayon - texnologiya sifatida tibbiy, maishiy, kasbiy, shaxsiy darajadagi reabilitatsiyaga karatilgan chora- tadbirlar majmuasini ilgari suradi. Bolaning jamiyatda ijtimoiy moslashuviga, uning ijtimoiy maqomini qayta tiklashga, yo`qotilgan munosabatlarni qayta tiklashga karatilgan faoliyat turi bo`lib, insonning ijtimoiy muxitda faoliyat yuritish kobiliyatini tiklashga karatilgan chora-tadbirlar majmuasini o`z ichiga oladi.
Интеграция атамаси лотинча интеграцион сўзидан олинган бўлиб қўшилиш, бирлашиш маъноларини билдиради. Маълумотларни интеграциялаш ҳар хил манбаларда мавжуд бўлган материалларни маълум мақсад асосида бирлаштириб тақдим этишни назарда тутади.интеграция” тушунчаси икки маънони англатади: мақсад ва таълим воситаси сифатида. Интеграция таълимнинг мақсади сифатида ўқувчига дунё қисмларининг тизим сифатида ўзаро боғлиқлигини акс эттирувчи билимларни бериши керак, болани ўрганишнинг дастлабки босқичларидан бошлаб барча элементлар ўзаро боғлиқ бўлган бутун дунёни тасвирлашга ўргатиш учун мўлжалланган. Интеграция ўқув қуроли сифатида ўқувчининг билимдонлигини ривожлантиришга, таълимдаги мавжуд тор ихтисосликни янгилашга қаратилган.Адабиётларни таҳлил қилиб, интеграциянинг қуйидаги таърифини келтириб ўтишимиз мумкин: интеграция - бу фанлар, ўқув фанлари, ўқув фанлари бўлимлари ва мавзуларининг чуқур, изчил, кўп қиррали очиб берилган етакчи ғоя ва етакчи позицияларга асосланган табиий ўзаро боғлиқлиги ўрганилаётган жараёнлар ва ҳодисалар.
7va17chi savolla.Inklyuziv talimga bolgan ehtiyojlar keltirib chiqaruvchi sabablaJismoniynuqsonlaribo‘lganbolalaruchuninklyuziyakontekstidaumumiymaktablardata'limhechqandayto‘siqbo‘laolmaydi,chunkiularningintellektualsalohiyatihechqandaytarzdacheklanmagan.Bundaybolalarningoldigamaktabbinosiningyaroqsizligi,maktabrahbariyati,o‘qituvchilarivanogironbolalarota-onalariningularganisbatansalbiystereotiplarivakamsituvchimunosabatiyagonato‘siqdir.Jismoniynuqsonlaribo‘lganko‘plabbolalaroddiymaktablargaborishimkoniyo‘qligisababliuydasifatsizta'limolishgamajbur.Buerdamuammobolaningjismoniyholatidaemas,balkiumumiymaktablardaqulaymuhitvaqulayturarjoyningyo‘qligidadir.IvaIIguruhnogironligibo‘lgantalabalardavlattomonidanajratilgan2foizlikkvotaasosidaoliyo‘quvyurtlarigao‘qishgakirgach,birqatorto‘siqlargaduchkeldilar.Universitetbinolaridaqulaymuhityo‘qligisababliayrimnogirontalabalaruchunalohidaakademikguruhlartashkiletildi.Ushbumuammoningoldiniolishmaqsadidaqarorloyihasidanogirontalabalaruchuno‘quvbinolarivatalabalarturarjoylaridasharoityaratishko‘zdatutilgan.
8.Jismoniy integratsiya. Integratsiyaning bu shakli nogiron vanogiron bo‘lmagan bolalar o‘rtasidagi jismoniy farqni kamaytirishgaqaratilgan. Oddiy maktab bilan yonma-yon joyda nogiron bolalar uchun maxsus bo‘lim yoki sinf tashkil qilish mumkin.
9.Funksional integratsiya. Bu shakl nogiron va nogiron bo‘lmagan bolalar o‘rtasidagi funksional muammolarni kamaytirishgaqaratilgan.
10.Ijtimoiy integratsiya — bu yangi kelganlar yoki ozchiliklarning mavjud jamiyatning ijtimoiy tuzilishiga qoʻshilish jarayoni.[1]Ijtimoiy integratsiya, iqtisodiy integratsiya va identifikatsiya integratsiyasi bilan birga, ularni qabul qilayotgan jamiyatda yangi kelganlarning tajribasining uchta asosiy oʻlchovidir.[1] Ijtimoiy integratsiyaning yuqori darajasi guruhlar oʻrtasidagi yaqinroq ijtimoiy masofaga va izchil qadriyatlar va amaliyotlarga yordam beradi. Til, tabaqa, eʼtiqod va hokazolardan qatʼi nazar, oʻzligini yoʻqotmasdan turli etnik guruhlarni birlashtirish jarayoni. Bu jamiyat hayotining barcha sohalariga kirish imkonini beradi va segregatsiyani yoʻq qiladi.Kengroq nuqtai nazardan, ijtimoiy integratsiya dinamik va tizimli jarayon boʻlib, unda barcha aʼzolar tinch ijtimoiy munosabatlarga erishish va saqlash uchun muloqotda ishtirok etadilar. Ijtimoiy integratsiya majburiy assimilyatsiya degani emas. Ijtimoiy integratsiya ijtimoiy qarama -qarshilik, ijtimoiy parchalanish, ijtimoiy chetlanish va qutblanish sharoitlarini tuzatish, shuningdek, tinch ijtimoiy munosabatlarga ijtimoiy integratsiya sharoitlarini kengaytirish va mustahkamlash orqali xavfsiz, barqaror va adolatli jamiyat sari harakat qilish zarurligiga qaratilgan.[2
11.Imkoniyati cheklangan bolalar talim berishning etiologiyasi omillarining roli
Maxsus ehtiyojli bolalar, boshqa bolalar, o’qituvchi va tarbiyachilar faoliyati inklyuziv ta’lim-tarbiyada o’ziga xos o’rin tutadi. Bunday ta’lim-tarbiya tufayli maxsus ehtiyojli bolalar: jismoniy va ruhiy ehtiyojlarini qondiradilar; ularning imkoniyatlarini hisobga olgan o’quv materiallarini o’zlashtiradilar; tengqurlari bilan turli o’yinlarda ishtirok etib rivojlanadilar. Jismonan salomatlik alohida imkoniyati cheklangan bolalarning hayotida, ayniqsa, yoshligida muhim ahamiyatga ega. Bolaning saqlanib qolgan salomatligini muhofaza qilish jarayonida uning sog‘lom umri davomiyligini ta’minlash uchun hayotiy ko‘nikmalarini shakllantirish masalasi bosqichmabosqich ijobiy hal etib borilishi kerak.Maxsus muassasalarning har bir tarbiyachisida alohida yordamga muhtoj bo‘lgan bolalarning salomatliklarini mustahkamlab borish masalasiga ilmiy-metodik va amaliy yondashish, ko‘nikma malakalarini oshirib borish masalasi muhim ahamiyat kasb etadi. Buning uchun pedagogik jarayonni boshqarish va nazorat qilish tizimi, bolalarning jismoniy kamolotga erishuvini ta’minlashning samarali metod, usul va vositalarini ishlab chiqish lozim.Davlatimiz va jamiyatimiz tomonidan imkoniyatilari cheklangan bolalarning imkoniyatlarini oshirish, integratsiya va ishtirok etish prinsipini kiritish bo‘yicha olib borilayotgan sa’y-harakatlar yaxshi natijalarga olib kelishi bilan birga, lo‘z navbatida, uni rivojlantirish va muammolarini vaqtida bartaraf etishni taqozo etadi. Bizning fikrimizcha, bu sohada yechimini kutayotgan muammolar yetarli. Inklyuziv ta’limga jalb etilgan bolalar bilan ishlashda induviduallik tamoyillari asosida, bosqichma-bosqich amalga oshirilishi zarur va maqsadga muvofiqdir. Har bir bolaning jismoniy va ruhiy holatini hisobga olgan holda, uning mavjud imkoniyatlarini rivojlantirish orqali tengdoshlari qatoridan o‘rin egallashiga erishishimiz kerak. Aks holda, natijalar istalgan samara bermasligi yoki bolaning salomatligini yanada og‘irlashtirib qo‘yishi mumkin. Bizningcha, eng avval inklyuziv ta’limga jalb etilishi mumkin bo‘lgan imkoniyati cheklangan bolalardagi nuqsonlarning darajasini, rivojlanish bosqichlarini tibbiy, psixologikpedagogik, ilmiy me’zonlar asosida aniq belgilab olishimiz zarur. Natijalarga asoslanib inklyuziv ta’limga bo‘lgan ko‘rsatmalarning standartlarini ishlab chiqish maqsadga muvofiq bo‘lar edi.
15.Inklyuziv talimga jalb qilish bosqichlari maqsad va vazifalari1). Izlab topish va jalb qilish bosqichi. 2). Maxsus ehtiyojli bolalar bilan shug’illanish bosqichi. 3).Reabilitasiya bosqichi.
4).Intergasiya bosqichi.
1). Izlab topish va jalb qilish bosqichi. Nogiron odamlarning hayoti asosan yakkalab qo’yishlar bilan bog’liq. Ko’plab davlatlarda nogiron odamlarga past nazar bilan qaralib, ular hamjamiyatdan chetlashtirilmoqda. Buning oqibatida nogiron bolalarning ta’lim olish imkoniyatlari yanada chegaralanib qolmoqda. Millatning etnopsixologik xususiyatlaridan biri bo’lmish nogiron farzandini boshqalardan bekitish hollari esa nogiron bolalar kelajak hayoti uchun juda fojeali holatdir. ). Maxsus ehtiyojli bolalar bilan shug’illanish bosqichi. Bu bosqichda umumta’lim muassasalari tizimiga kiritilgan maxsus ehtiyojli bolalar bilan olib boriladigan o’quv-tarbiyaviy, korreksion-rivojlantiruvchi vazifalar rejasi tuzib chiqiladi.
3). Reabilitasiya bosqichi. Bu bosqichda bolalarning nogironligi tufayli bajara olmaydigan faoliyatlarini bajarish qobiliyatlari va ularning imkoniyatlari darajasini kengaytirish ishlari amalga oshiriladi. Shu sababali bu bosqichda nogiron odamlar nafaqat ta’lim tarbiya, balki ularning ishlab chiqarish faoliyatlarini oshiruvchi treninglar ham olib boriladi. Ular “obyekt” emas, balki “subyekt” vazifasini o’taydi. Intergasiya bosqichi.
Integratsiya Bu bosqich inklyuziv tarzida o’qitilgan, reabilitasiya jarayoni amalga oshirilgan nogiron bolalarni ijtimoiy jamiyatga to’la kiritish bosqichidir. Integrasiya bosqichida nogiron bolalar to’laligicha ijtimoiy jamiyatga kiritiladi. Ya’ni bu bosqichda nogiron bolalarning ham o’zlarining teng imkoniyatlari va huquqlaridan foydalangan holda kasb va ishlash joyini mustaqil tanlash imkoniyati beriladi.
16-Inklyuziv talimda oilaning ishtiroki.Inklyuziv yondashuv bolalarning turli xil ta'lim ehtiyojlarini va xizmat ko'rsatishni ushbu ehtiyojlarni qondirishni, ommaga jalb qilish va ta'lim sohasidagi kamsitishni bartaraf etishni o'z ichiga oladi.Inklyuziv ta'lim nogiron bolalarni va ularning sog'lom tengdoshlari uchun birgalikda o'qitish uchun sharoitlar yaratilishini tushunadNogiron bolalarni tarbiyalashda oilaga yordam berishning samarali usullaridan biri bu ota-ona klubidir. Ota-onalar klubi bolalarni rivojlanish xususiyatlari bilan tarbiyalagan ota-onalarning birlashishi sifatida quyidagi vazifalarni belgilaydi:bolaning ota-onasi tomonidan etarli idrok etishni shakllantirish;boladagi qulay mikroiqlikni shakllantirish, boladagi shaxsiy, ijodiy va ijtimoiy resurslar bilan bolaning oshkor qilinishini ta'minlash;ota-onalarning o'quv muassasalari bilan bog'liq bo'lgan munosabatlarini shakllantirish;bolalarning rivojlanishiga individual maslahatlar;dala tadbirlarini tashkillashtirish: teatrlar, muzeylar, ko'rgazmalarga, shahar uchun jo'nash va hk Oilalar inklyuziv maktablarni tanlaydilar, shunda ularning farzandlari odatda rivojlanayotgan tengdoshlari bilan o'zaro aloqalarini kengaytirishi hamda boshqa ota-onalar va o'qituvchilar bilan bog'lanish imkoniyatini yaratishi mumkin. Nogiron bolani tarbiyalashda oilaning sa'y-harakatlari uchun maktab o'qituvchilari tomonidan berilgan yuqori ijobiy baho oila va maktab o'rtasidagi samarali hamkorlik mexanizmlarini ishlab chiqishga xizmat qiladi. Buning uchun, avvalambor, hissiy aloqa, ishonch, hurmat va qabul, ota-onalarning ko'magi va ularning fikrlarini hisobga olish kerak..;
18.Inklyuziv ta’limning maqsad va vazifalari
-Fanning maqsad va vazifalari
Fanning maqsadi «Ijtimoiy ish» sohasi bakalavr talabalarda ijtimoiy ish asoslari, uning tushunchasi, paydo bolish tarixi va metodlari, qonuniyatlari hamda asosiy tamoyillarini rivojlanishi haqidagi zarur malumotlar bilan takomillashtirishdan iborat.
Inklyuziv talim nazariyasi fani oqitilishi davomida quyidagi vazifalarni amalga oshirilishini talab etadi: Inklyuziv talim nazariyasi fan sifatida rivojlanishi boyicha chet el hamda mahalliy tajribani ozlashtirish; inklyuziv taliming insoniyat va jamiyat hayotidagi rolini, yordam korsatish texnologiyalari hamda uslubiy asoslarini organish; ijtimoiy ishda tadqiqotchilik loyihasini yozish va rasmiylashtirish; ijtimoiy ishchilarni tayyorlashda talimiy dastur va oquv jarayonini tashkillashtirish uslubiyotini organish; ijtimoiy ishning samaradorligi (nazariy uslubiy jihati) haqidagi bilimlarni boyitish.
19.)Inklyuziv ta’lim kursining predmeti, ob’ekti.
-Inklyuziv ta’lim (ingliz tilidan olingan bo‘lib, inclusive, inclusion–uyg‘unlashmoq, uyg‘unlashtirish, qamrab olmoq, qamrab olish ma’nolarini bildiradi) nogiron va sog‘lom bolalar o‘rtasidagi to‘siqlarni (diskriminatsiyani) bartaraf etish, maxsus ta’limga muxtoj bolalar, (ayrim sabablarga ko‘ra nogiron bo‘lgan) o‘smirlar rivojlanishida uchraydigan nuqsonlar yoki iktisodiy qiyinchiliklardan qat’iy nazar ijtimoiy hayotga moslashtirishga yo‘naltirilgan umumta’lim jarayoniga qo‘shishni ifodalovchi ta’lim tizimidir. Sharqning mashxur allomalari Ibn Sino, Imom Buxoriy, Abu Nasr Farobiy, Alisher Navoiy, Abdulla Avloniylarning tarbiyaning maqsadlari har bir bola shaxsining rivojlanishiga ta’limning ta’siri to‘g‘risidagi qarashlari inklyuziv talim rivojlanishining metodologik bazasi xisoblanadi. Inklyuziv» va «integratsiyalashgan» atamalari ko‘pincha bir xil ma’noda ishlatiladi. Biroq ushbu tushunchalar orasida juda katta farq bor.
Nogiron bolani oddiy sharoitga joylashtirish integratsiyaga qarab qo‘yilgan birinchi qadamdir. Imkoniyati cheklangan bolalarning umumta’lim muassasalari tarkibiga qamrab olinishi jahon miqyosida “inklyuziv” yoki “integratsion” ta’lim atamalari bilan ataladi.
Ya’ni millati, irqi, tanasining rangi, ijtimoiy kelib chiqishi, oilasining jamiyatda tutgan o‘rni, manbai, moddiy va ma’naviy axvoli, jismoniy yoki ruhiy rivojlanishida kamchiligi bo‘lishidan qatiy nazar barcha bolalarni teng ko‘rish, ulardagi har qanday imkoniyatni qadrlash, rivojlantirishni ko‘zda tutadigan ta’limdir.
Inklyuziv ta’lim - umumta’lim jarayonini rivojlantiradi va barcha bolalarga mos bo‘lgan ta’limni joriy qiladi. Imkoniyati cheklangan bolalar ta’lim olishiga oid qo‘shimcha moslamalarni tashkil qilib bolalarni ta’lim olishiga qulay sharoit yaratadi.
Inklyuziv ta’lim xar xil extiyojli bolalarning ta’lim olishiga qaratilgan metodologiyani rivojlantirishga xarakat qiladi. Inklyuziv ta’lim turli extiyojlarni qondirishga qaratilgan ixcham turdagi dars berishga yondashadigan ta’limni ishlab chiqishni amalga oshiradi. Agarda inklyuziv ta’limni tadbiq etishda dars berish, o‘qitish bir muncha samarali va unumli bo‘lsa unda nafaqat imkoniyati cheklangan bolalar balki barcha bolalar yutadi. Inklyuziv ta’lim maktablari bolalarning bilim olish uchun shaxsiy huquqlarini himoyalaydi (vaholangki ular uqitilmasa ham). Bunday yondashuv diskriminatsiyani bartaraf etadi, kamaytiradi chunki bolalar bir-birlari bilan muloqot qilish jarayonida o‘zlarining o‘qitilish jarayonida turli extiyojlarga ega individum ekanliklarini anglaydilar.
20. Inklyuziv ta’lim kursining tamoyillari-.
TAMOYILLAR: Inklyuziv ta’limga kiritishning asosiy tamoyillariTa’lim tizimini joriy etish har doim ma’lum bir qonun qoidalarga, tamoyillarga asoslanishni talab etadi. Inklyuziv ta’lim tizimini joriy qilishda esa quyidagi tamoyillarga asoslaniladi:1). Inklyuziv ta’limning e’tirof etilishi.2).Inklyuziv ta’limning barcha uchun ochiq bo‘lishi tamoyili. 3). Bog‘lanishning mavjud bo‘lishi tamoyili.4). Markazlashtirilmagan bo‘lishi tamoyili. 5). Inklyuziv ta’limda kompleks yondashishi tamoyili.6). Inklyuziv ta’limda moslashuvchanlik tamoyili.7). Malakaviylik tamoyili. 1). Inklyuziv ta’limning e’tirof etilishi tamoyildavomida maxsus ehtiyojli bolalrni umumta’lim muassasalari tizimida o‘qitish borasida sezilarli ishlar amalga oshirildi. Ammo inklyuziv ta’limi tizimini joriy qilish asosan shaharlar miqiyosida bo‘lib qishloqlardagi hududlarda hali-hamon maxsus ehtiyojli bolalar ta’limdan chetda qolib ketmoqda yoki qishloqlardagi ota-onalar nogiron farzandini shaharlardagi maxsus muassasalarga qatnashlarini ta’minlash uchun qiyinchiliklarga duch kelmoqdalar. Shuning uchun ham maxsus ehtiyojli bolalarni inklyuziv ta’limga jalb etish barcha hududlarda barcha maxsus ehtiyojli bolalarni qamrab olgan bo‘lishi ta’minlanishi lozim.
3). Bog‘lanishning mavjud bo‘lishi tamoyili“Bog‘lanish”-bu so‘zning zaminida-ommaviy binolarning sifati, ayniqsa nogiron bolalar uchun maktablarga kirishning oson bo‘lishi kabilar yotadi. Bola maktab binosiga (zinapoyalar aravachada yurishga moslashtirilmaganligi sababli) kira olmaganmi yoki maktab xojatxonasi aravachada harakatlanuvchilarga moslashtirilmaganligi uchun oddiy maktabdan chiqarib tashlamasligi kerak. Bu kabi qulayliklarni yaratish unchalik katta mablag‘ talab qilmaydi. Yangi maktab binosi nogiron bolalarning ehtiyojlarini e’tiborga olgan holda rejalashtirilgan paytdan boshlab qurilishi kerak. Alatta nogiron bolalar uchun yaxshi bo‘lgan qulayliklar normal rivojlanishdagi bolalar uchun hech bir muammo keltirib chiqarmaydi. Jismonan bog‘lanishlarni yaratish inklyuziv ta’limning asosiy muammolarini hal etishga xizmat qiladi
.4). Markazlashtirilmagan bo‘lishi tamoyili Bu tamoilning mazmuni quyidagi ikkita aspekt yordamida ifodalanadi:A). Inaklyuziv ta’lim xizmatlari umumiy ta’lim tizimining integratsiya qilingan qismi bo‘lishi kerak.B). Inklyuziv ta’lim tizimidgi vazifalar mahalliy ta’lim organlariga jaqvobgarlik va boshqaruvni yuklash uchun markazlashmagan holda olib borilishi kerak va imkoniyatlar mahalliy sharoitlarga moslashtirilishi lozim.Optimal integratsiya erishish uchun markazlashtirilmagan bo‘lish muhimdir. Bu ayniqsa qishloq sharoitlarida ayni muddao bo‘ladi. Inklyuziv ta’limning vazifalari nogiron bolalarga o‘z ota-onalari balan birga bo‘lish, ularga xuddi tengdoshlari kabi o‘zlariga yaqin bo‘lgan maktablarda ta’lim olish imkonini beradi. Bu ularning shaxsiy sifatilarining shakllanishida muhim ahamiyatga ega. Nogiron bolaning normal rivojlanishiga halaqil berish, nogironlikdan ham og‘irroq holatlarga olib kelishi mumkin.
5). Inklyuziv ta’limda kompleks yondashishi tamoyiliNogiron bolalrga ularga nogiron deb faqatgina nuqson jihatdan yondashishi emas, balki bu bolalrga har tomonlama yondashish lozim. Bu esa maxus ehtiyojli bolalar uchun ta’lim masalasini rejalashtirayotgan uning butun hayoti davomida yuzaga kelishi mumkin bo‘lgan ehtiyojlini hisobga olgan holda tuzishni talab etadi. Bundan tashqari inklyuziv ta’limda nogiron boladagi mavjud nuqonlarni bartaraf etish, korreksiyalash, kompensatsiya qilish bilan bir qatorda bilim ko‘nikmalarga ega qilish, kasb hunarga o‘rgatish ishlarini parallel ravishda olib borish talab etiladi. Bu tamoyilning mohiyatida maxsus ehtiyojli bolalarga ilk yosh davrida erta yondashish ham yotadi. Maxsus ehtiyojli bolalar ta’limi boshlang‘ich va o‘rta-maxsus ta’limni olishlari blan yakunlanmasligi kerak. Nogiron bolalarning kasb-hunar ta’limi va oliy ta’limi ham amalga oshirilishi taalab etadi. Chunki inklyuziv ta’lim tizimining vazifalaridan biri maxsus ehtiyojli bolalrni har tomonlama rivojlantirish, ularning barcha huquqlarini ta’minlashdan iboratdir.
6). Inklyuziv ta’limda moslashuvchanlik tamoyili Bu tamoyilning mazmuni shundaki, o‘quv reja, dastur va darsiliklar maxsus ehtiyojli bolalarning imkoniyatlariga moslashuvchan bo‘lishi kerak. Bolaning maxsus ta’limga bo‘lgan ehtiyojlari har qanday integratsiya faoliyatining asosini tashkil etishi kerak. Shaxs ehtiyojlarining darajalari va turlari har xil bo‘lganligi tufayli bunday faoliyatlar moslashuvchan o‘zgaruvchan bo‘lishi talab etiladi.
7). Malakaviylik tamoyiliMaxsus ehtiyojli bolalar inklyuziv tarzda o‘qitilayotgan sinflarda yuhori malakali o‘qituvchilarning dars berishi talab etiladi. Bundan tashqari inklyuziv sinf o‘qituvchisi defektlogiya sohasi bo‘yicha ham malaka oshirgan bo‘lishi kerak.
21)Reabilitatsiya haqida tushuncha.-
REABILITATSIYA ( lot. rehabilitatio — tiklash) (tibbiyotda) — organizmning buzilgan funksiyasini va bemorlar hamda nogironlarning mehnat qobiliyatini tiklashga qaratilgan tibbiy, pedagogik va ijtimoiy chora-tadbirlar majmui. Ogʻir kasalliklar (miokard infarqti, insult, orqa miya shikastlanishlari, umurtqa pogʻonasi va boʻgʻimlarning shakli oʻzgarishi bilan kechadigan kasalliklari); markaziy nerv sistemasining jiddiy zararlanishlari, ruhiy kasalliklar va b. ga uchragan bemorlar Reabilitatsiyaga koʻproq muhtoj boʻladilar.
Tibbiy Reabilitatsiya kasallik tufayli funksiyasini yoʻqotgan aʼzo faoliyatini qisman yoki toʻliq tiklash yoki kasallangan sohadagi avj olayotgan jarayonning iloji boricha oldini olishga qaratiladi. Reabilitatsiya boʻlimi bor kasalxonalar, i. t. institutlari, mahalliy kurort va sanatoriylarda Reabilitatsiyani amalga oshirish har bir bemorning umumiy ahvolidan kelib chiqqan holda kasallikning shakli va kechishiga qarab belgilanadi.
22)Inklyuziv ta’limning xuquqiy asoslari.-
Inklyuziv ta’lim alohida yordamga muxtoj bolalarni me’yorda rivojlanishdagi bolalar bilan teng xuquqlilik asosida ta’lim \ tarbiya olishlarini ta’minlaydi. Shuning uchun ham ahamiyatlidir.
BMT tomonidan 1948 yilda qabul qilingan “Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi”da “Ta’lim olish har bir insonning asosiy va ajralmas huquqi” ekanligi alohida e’tirof etilgan.
“Inson huquqlari umumjahon Deklaratsiyasi” barcha insonlarning huquq va erkinliklarini kafolatlar ekan, bu Deklaratsiyaning barcha bandlari maxsus ehtiyojli insonlarga ham tegishliligi aniqlandi.
Nogiron shaxslarning huquqlarini yanada mustahkamlash va kafolatlash maqsadida BMT 1975 yilda “Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiyani qabul qildi. Mazkur Deklaratsiyada ta’kidlanishicha: “Nogironlar shaxsiyatini hurmat qilish huquqi ularda tug‘ilishi bilan mavjud bo‘ladi. Nogironlikning kelib chiqishi, tabiati va jiddiylik darajasidan qat’iy nazar, fuqaro o‘z yoshidagi tengdoshlari bilan bir xil huquqlarga egadirlarkim, shu bilan birga ular mumkin qadar to‘laqonli yaxshi hayot kechirish huquqiga ham ega” (“Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida”gi Deklaratsiya, 3-modda).
Xuddi shunday bolalarni huquqlarini muxofaza qilish maqsadida BMT 1989 yilda “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenitsiya”ni qabul qildi. “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” bolalarning huquqlarini hamma joyda himoyalash maqsadida ishlab chiqilgan inson huquqlari borasidagi halqaro shartnoma hisoblanadi. U qariyb butun jahon mamlakatlari tomonidan ratifikatsiya qilingan. Konvensiyani ratifikatsiya qilgan 191 mamlakat ko‘ngilli tarzda zimmalariga “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” qoidalarini ma’muriy qonunchilik, sud va boshqa chora-tadbirlar yordamida hayotga tatbiq etish majburiyatini oldilar.
“Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvensiya” kompleks va ko‘p qirrali xarakterda bo‘lib, bu barcha bolalar uchun inson huquqlarining fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy singari jabhalarni ta’min etadigan yagona Konvensiyadir.
Bu konvensiya qat’iy faoliyat ko‘rsatadi. Barcha hukumatlarni hamma bolalarning huquqlarini himoya etish uchun sa’y \ harakatlar qabul etishga chaqiradi. Shuningdek, bu Konvensiya yaxlitdir, chunki unda ta’kidlanishicha, barcha huquqlar muhim, mushtarak, bir-birlariga bog‘liq va tengdir. “Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenitsiya” barcha bolalarning huquqlarini himoya qiladi. Mazko‘r Konvensiyaning 2-moddasida “Bolalar, ularning ota-onalari, boquvchilarining irqlari, terisining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy va boshqa e’tiqodi, milliy, etnik yoki ijtimoiy kelib chiqishi, moddiy ahvoli, sog‘lig‘i, qanday holatda tug‘ilganliklari va boshqa holatlaridan qat’iy nazar kamsitishlarga mahkum etilmasiligi kerak”-deb qat’iy belgilangan.
23)Inklyuziv ta’limga jalb qilish bosqichlari (1-2-bosqich).
Inklyuziv ta’limda quyidagi 8ta etapda maktablarning har bir bosqichda bajaradigan ishlari belgilab berilgan.
1-bosqich: O‘zgartirish va zarurat uchun vaziyatni yaratishMaktabda ma’lum samarali o‘zgarishlarga erishish uchun odatda hodimlarning katta qismini xayrixoxlikda o‘zgartirishlar kiritishga yo‘naltirilishi kerak. Yangilanish zarurati atrofida vaziyatni o‘zgartirish va tezkorlik xissini rivojlantirish, jiddiy xavf va imkoniyatlarni aniqlash, kelajakdagi imkoniyatlar ssenariysini ishlab chiqish, asosiy shaxslarni aniqlash, o‘zgarishlarni amalga oshirish shuningdek asosiy personal va boshqa manfaatdor tomonlar uchun foydali.
2-bosqich: Tadbiq qiluvchi komandani shakllantirish O‘zgarishlar jarayonini boshqarish uchun maktab ichida zaruriy malaka va ta’sir ko‘rsatuvchi komanda a’zolarini to‘plash zarur. Bu komanda o‘qituvchilar va maktab boshqaruv a’zolari shuningdek ota-onalar asotsiatsiasi, maktab kengashi, o‘quvchilar kengashi a’zolaridan iborat. Guruh o‘zgarishlarni amalga oshirish rejalarini tuzish va bir-birlari bilan aloqa o‘rnatishlari maqsadida doimiy ravishda uchrashib turishi kerak
24)Inklyuziv ta’limga jalb qilish bosqichlari (3-4-bosqich).
3-bosqich:O‘zgarishlarni yaratishni ko‘ra bilishAniq ko‘ra bilish, har bir kishiga nimaga erishmoqchi ekanligini tushunishga yordam beradi. Ko‘ra bilish mohiyat bilan mustaxkamlangan, ya’ni maktab o‘quvchilarni o‘qitish uchun, shuningdek, g‘oyaviy, ixtiyoriy, imkon darajasida, maqsadga yo‘naltirilgan, egiluvchan va muloqotga kirishuvchan bo‘lishi kerak.(Kotter 2012). Tadbiq qiluvchi komanda barcha manfaatdor tomonlar ko‘ra bilishlarini aniq va ishonchli tarzda umumlashtirish uchun strategiyalarni ishlab chiqishi zarur.
4-bosqich: Ko‘ra bilishni boshqarish.Ko‘ra bilish tez-tez va kuchli tarzda takrorlanib turishi kerak: xar birqulay vaziyatda, imkoniyat bo‘lganda, xuddi shunday maktab amaliyotida va kasbiy malakalar rivojlanishida. Aloqa tarmoqlari hodimlar yig‘ilishi, maktab majlislari, ota-onalar kechalari, maktab axborot varaqasi, shuningdek, maktab veb saytini o‘z ichiga oladi. Maktablar o‘zgarishlarni o‘zida aks etishi, o‘qituvchilarga ko‘tarilgan va muxokama qilingan qandaydir muammolarni hal qilish imkoniyatlarini yaratish va ko‘mak berish kerak.
25.Имконияти чекланган болаларни инклюзив таълимга жорий этишда мактабгача таълим муассасалари рахбарияти вапедагогларнинг вазифалари. Имконияти чекланган болаларниинклюзив таълимга жорий этишда мактабгача таълим муассасаларимудираси, тарбиячи, психолог ва дефектологларнинг вазифалари билантаништириш.
26.Inklyuziv talimda chet el tajribasi Qirg‘izistonda inklyuziv ta’limni rivojlantirish tanlab olingan davlat maktablari va xususiy o‘quv muassasalarida olib boriladi. Mutaxassislar guruhi ommaviy maktablarda ta’lim olish uchun imkoniyati cheklangan bolalarni tanlab oladi. Ularning bazasida o‘qituvchilar, ota-onalar, mahalliy hokimiyat vakillari uchun uchta seminar, Ta’lim Vazirligi va mahalliy ta’lim departament vakillari uchun respublika miqyosidagi konferensiya ham o‘tkazilgan.
Qozog‘istonda 2003 yil «Maxsus ehtiyojli bolalarni korreksion ijtimoiy va tibbiy-pedagogik qo‘llab-quvvatlash haqidagi» Qonun qabul qilindi. Bu qonun asosida maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim muassasalarida ta’lim-tarbiya berish, korreksion pedagogik ish olib borish maqsadida reabilitatsion markazlar, psixologo-pedagogik korreksiya xonalari, maxsus maktab va maktabgacha ta’lim muassasalari qoshida qisqa muddatli guruhlar tashkil etildi. Inklyuziv ta’limga kadrlarni tayyorlash uchun oliy ta’limda «Maxsus pedagogika», «Maxsus psixologiya» va «Maxsus metodikalar» kurslari kiritildi
27.AQShda inklyuziv ta’lim tajribasi
-AQShda nogironlarga bo’lgan e’tibor faqat ta’lim tizimida emas. Bu yerda barcha jamoat binolari, yo’llar, transport vositalari va boshqa jamoatchilik inshootlari nogironlar foydalana olishi uchun maxsus vosita va sharoitlar bilan ta’minlangan. Masalan, har bir jamoat avtobusida nogiron aravachalari turishi uchun maxsus joy ajratilgan. Ularning avtobusga chiqishi va tushishini ta’minlash uchun ham transport maxsus texnologiya bilan jihozlangan. Bu kabi sharoitlarni binolarda va boshqa transport vositalarida ham ko’rish mumkin. Bularning barchasi mamlakatdagi nogironlarning jamiyatda barcha qatori teng huquqli yashashlarini ta’minlash maqsadida federal qonunlar bilan amalga oshiriladi.
Biz bu maqolada nogironlarga bo’lgan e’tibor mavzusining ta’lim tizimidagi tadrijiy rivoji haqida qisqacha ma’lumot berdik. AQSh ta’lim tizimida umumiy ta’limdan farqli shu kabi boshqa maxsus ta’lim turlariga ham ruxsat va imkoniyatlar berilgan. Masalan, amerikaliklar, agar xohlasa, farzandlarini umuman maktablarga bermasdan, ularga o’zlari uyda ta’lim berishlari mumkin. Qonunan ruxsat berilgan va tan olingan bu ta’lim turi “Uy maktabi” deya ataladi. Bu haqda batafsil kelgusida bayon qilamiz
28.Anglyada inklyuziv ta’lim tajribasi
-Angliya va Uelsda barcha oquvchilarning talimga ehtiyojlarini qondirish uchun sinf bilan ishlaydigan oqituvchi masuldir. Talim togrisidagi aktga binoan (1996) barcha umumtalim maktablarida shtatli xodimlar ichidan maxsus talim masalalari boyicha koordinator (SENCO) tayinlanadi. Uning vazifasiga quyidagilar kiradi:Maktabda maxsus talim jarayonini kundalik boshqarish;Fan oqituvchilari ortasidagi aloqalarni qollab-quvvatlash va ularga maslahat berish;Oquvchilarni zarur yordam bilan taminlashni muvofiqlashtirish;Psixologik va boshqa xizmatlar (tibbiy, ijtimoiy) va tashkilotlar (masalan, jamoat uyushmalari) bilan birga tashqi tashkilotlar bilan aloqalarni amalga oshirish;Maxsus talimga muhtoj bola bilan bevosita ishlash;Oquvchilar rivojlanishini monitoring qilish;Ota-onalar bilan aloqalarni qollab-quvvatlash;Oqituvchilar malakasini oshirish. Maktablar yordam korsatish xizmatlari tomonidan uzoq muddatli yordam olishlar ham mumkin. Ular jonatadigan maslahatchi oqituvchi nafaqat oqituvchilarga talim strategiyasi va talimning qoshimcha materiallarini tavsiya qilishi, balki oquvchilar bilan bevosita ishlashi ham mumkin. Butun mamlakat boyicha yordamning kop turlari «Local Educational Authorities» (LEA) talimni boshqarishning mahalliy organlari tomonidan korsatilishi mumkin. Ularning barisining tarkibida olchamlari, tuzilmasi va maxsus nuqsonlarning turiga kora tafovutlanadigan maxsus talimga muhtoj oquvchilarga komaklashish xizmatlari mavjud. Odatda, (LEA) orqali maktablar integrasiyalashgan talimni tashkil qilish uchun zarur bolgan moliya yordami oladi.Mazkur mablaglardan qanday foydalanish togrisidagi qarorni maktabning ozi mustaqil qabul qiladi
29.Fransiyada inklyuziv ta’lim tajribasi
-FransiyaIntegrasiyalashgan oquvchilar bilan ishlayotib, oqituvchilar maktab psixologlari va maxsus pedagoglarni oz ichiga olgan ixtisoslashtirilgan yordamchi tuzilmalarga yordam sorab murojaat qilishlari mumkin. Jalb qilinayotgan xodimlar oziga xos sohada yoki ozining butun maktab faoliyatida vaqtincha yoki doimiy ravishda qiyinchiliklarga duch kelayotgan oquvchilar hamda oddiy sinflarga integrasiyalashgan, rivojlanishda nuqsonlari mavjud bolalarga yordam korsatishlari lozim. Mutaxassislar turli departamentlardan (sogliqni saqlash, ijtimoiy masalalar, talim) jalb qilinishi mumkin. Ulardan har biri qisqa yoki uzoq muddatda oquvchiga yordamlashadi hamda oqituvchi va maktab xodimlariga komaklashadi.
30.Inklyuziv talim Italiya tajribasi
Italiya kabi mamlakatlar alohida ehtiyojli bolalarni umumta’lim muassasalariga to‘liq integratsiyalab, maxsus korreksion maktablarning yopilishiga erishdilar. Biroq maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim tizimi sharoitiga qabul qilgan davlatlar jismoniy va ruhiy rivojlanishidagi kamchiliklarni korreksiyalash va kompensatsiyalashga yo‘naltirilgan qo‘shimcha ta’lim xizmatini ko‘rsatish ma’suliyatidan ozod etilmaydi.