Inklyuziv ta’lim

2-Mavzu: Inklyuziv ta’lim siyosatining huquqiy-me’yoriy jihatdan asoslanish bosqichlari. (4 soat)
Reja 13 mavzu

• .Inklyuziv ta’lim siyosatining jahon miqiyosida huquqiy-me’yoriy asoslari.

  
  

• .Inklyuziv ta’lim siyosatining nazariy va amaliy jihatdaiqo‘llab-kuvvatlanish bosqichlari.

  
  

• .Xorijiy va qo‘shni mamlakatlarda inklyuziv ta’limni joriy qilinish holati

  
  

Tarixiy taraqqiyot davomida maxsus ehtiyojli bolalarga bo‘lgan e’tibor turli davrlarda turlicha kechgan. Ishlab chiqarish kuchlari hali rivojlanmagan, madaniy va ma’naviy qadriyatlar shakllanmagan, inson hayoti tabiat kuchlariga bog‘liq bo‘lgan dastlabki davrlarda bunday shaxslar jamiyat e’tiboridan chetda qolib kelgan, hatto ularga nisbtan salbiy munosabat hukum surgan. Jamiyatning iqtisodiyglraqqiyoti, ishlab chiqarish kuchlarining rivojlanish darajasi tlim, madaniyat, fan va sog‘liqni saqlash ijtimoiy ong holati Gjlan bog‘liq holda turli davrlarda atrofdagilarning kamolotida jismoniy yoki ruhiy kamchiligi mavjud shaxslar bilan o‘zaro munosabatlari turlicha ko‘rinishga ega bo‘lgan. Bunda har bir xalqning milliy qadriyatlari, dunyoqarashi, an’analari, urf-odatlari ham muhim rol o‘ynagan. Masalan qadimgi Sparta (Gresiya)da jismoniy nuqson bilan tug‘ilgan bola jamiyat uchun yaroqsiz hisoblanib, hayotining birinchi kunlaridanoq o‘limga mahkum etilgan.

O‘rta asr Ovro‘pasida esa feodalizm inqirozga uchragan kapitalistik ishlab chiqarish munosabatlari endigina shakllanib kelayotgan, hayotda ijtimoiy-iqtisodiy omillar yetakchilik qilgan bir davrda jismoniy yoki ruhiy kamchiligi bor shaxslar ijtimoiy hayotdan butunlay ajratib qo‘yilgan, ularga bir buyum sifatida munosabatda bo‘lish hollari tez-tez uchrab turgan.

Oddiy xalqning mislsiz ekspluatasiyasi evaziga katta moddiy boylik orttirgan, ammo ma’naviy qashshoq zodagon aristokratlar tabaqasi bunday shaxslarga bir ermak sifatida qaraganlar, hatto bolalarni go‘dakligidanoq azoblab, jismonan nogiron qilib, yudagonlar ko‘ngilxushligi uchun ularga sotish hollari ham uchragan.
Qadimgi Rimda ham xuddi shunday holat yuz bergan: nuqsonli va zaif tug‘ilga go‘daklarni o‘ldirganlar. Uyg‘onish davri (XU-XVP asrlar)da inson tabiati, uning ruhiy holati va faoliyatiga nisbatan diniy-sxolastik va ijtimoiy cheklangan xudbin qarashlarga qarama-qarshi farqli o‘laroq inson tafakkuriga ishonch, uning jismoniy-ruhiy nuqsonlari, kamchiliklar, salbiy hatti-harakatlari, gunoh hamda qilmishlariga hayrihohlik bilan qarash kabi gumanistik g‘oyalar o‘rtasida kechgan kurashlar bilan tavsiflanadi. Zero, bu davrda Ovro‘pada falsafiy fikr, ilm, fan va moddiy hayotda ancha jonlanish yuz bergan edi. Shuning uchun ham G‘arbiy Yevropaga arablar orqali kirib kelgan ilg‘or Sharq madaniyati va ilm-fanining ham katta ta’siri bo‘lganligi shubhasizdir. Sharq va G‘arb o‘rtasidagi aloqalarning yaxshilanishi G‘arbga tibbiyotning kirib kelishiga zamin yaratdi. Shu davrdan e’tiboran G‘arb tibbiyotida gumanistik gendensiyalar yuzaga keldi. Vrachlar monastr va qamoqxonalarga borib u yerlardagi ruhiy kasallar ustida kuzatishlar olib bordilar. Masalan, XVI asrda yashagan tibbiyot professori Faliks Platter (1537-1614) Fransiyaning Bazel shahrida ruxiy kasalliklarning tasnifini amalga oshirdi. Olimning tasnifi asosida inson organizmidagi turli aqliy, ruhiy va jismoniy buzilishlarning tavsifi yotar edi. XIX asrning o‘rtalariga qadar G‘arbda qator psixiatr, pedagog va amaliyotchilar faoliyatida bola rivojidagi kamchiliklarni aniqlash, kamchiliklarniig sabablarini topish, ularga ta’lim-tarbiya berish borasidagi muammolar qal etila boshladi. Natijada imkoniyati cheklangan bolalar uchun maxsus alohida ta’lim muassasalari ochila boshladi.
“Juda uzoq vaqt davomida-, deb yozadi N.N.Malofeyev- maxsus yordamga muhtoj bolalarni umumta’lim muasasalariga nisbatan maxsus segregasion ta’lim muassasalarida ta’lim tarbiya berish samarali deb hisoblanib kelindi. XIX asrniig 60-yillariga qadar jahon miqiyosida differensial ta’lim muassasalarining tarmog‘i intensiv tavishda o‘sib ko‘plab davlatlarda hatgo 12-15 turdagi maxsus muassasalar ochildi. Masalan, Qozog‘iston, Rossiya va Belgiyada 8 turdagi, Niderlandiyada esa 15 turdagi maxsus muassasalar mavjud. 1970-1980 yillarga kelib jahon miqiyosida insomparvarlik va kamsitishlarga yo‘l qo‘ymaslik g‘oyasining ilgari surilishi maxsus ehtiyojli bolalarga e’tiborning yanada yaxshilanishiga olib keldi”. Ammo shunday bo‘lsada ko‘gshab imkoniyati cheklaiga bolalar va o‘smirlar ta’limdan chetda qolib keldi.
BMT tomonidan 1948 yilda qabul qilingan "Inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasi"da "Ta’lim olish har bir insoning asosiy va ajralmas huquqi" ekanligi alohida e’tirof etilgan.
"Inson huquqlari umumjahon Deklarasiyasi" barcha insonlarning huquq va erkinliklarini kafolatlar ekan, bu Deklarasiyaning barcha bandlari maxsus ehtiyojli insonlarga ham tegishlidir.
Nogiron shaxslarning huquqlarini yanada muyetahkamlash va kafolatlash maqsadida BMT 1975 yilda "Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida"ga Deklarasiyani qabil qildi. Mazkur Deklarasiyada ta’kidlanishicha: "Nogironlar shaxsiyatini hurmat qilish huquqi ularda tug‘ilishi bilan mavjud bo‘ladi. Nogironlikning kelib chiqishi, tabiati va jiddiylik darajasidan qat’iy nazar, fuqaro o‘z yoshidagi tengdoshlari bilan bir xil huquqlarga egadirlarkim, shu bilan birga ular mumkin qadar to‘laqonli yaxshi hayot kechirish huquqiga ham ega" ("Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida"gi Deklarasiya 3-modda).
"Nogiron shaxslar huquqlari to‘g‘risida"gi Deklarasiyaning mazmunidan shu narsani tushinish mumkinki, nogiron fuqarolar uchun jamiyat hayotida to‘liq ishtirok etish kafolatlanadi. Ammo mazkur Dsklarasiyada nogiron bolalar, ularning ta’lim olish imkoniyatlari pa barcha davlatlar tomonidan imkoniyati cheklangan bolalarning ququqlarini ta’minlash yo‘llari batafsil yoritilmagan.
Bolalar hukuqlarini yanada mustahkamroq muxofaza qilish maqsadida BMT 1989 yilda "Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya"ni qabul qildi. "Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya" bolalarning huqularini hamma joyda amalga oshirish maqsadida ishlab chiqarilgan inson huquklari borasidagi halqaro shartnoma hisoblanadi. U qariyb butun jahon mamlakatlari tomonidan radifikasiya qilingan. Konvensiyani radifikasiya qilgan 191 mamlakat ko‘ngilli tarzda zimmalariga "Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya" qoidalarini ma’muriy qonunchilik, sud va boshqa chora-tadbirlar yordamida hayotga tadbiq etish majburiyatini oldilar.
"Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya" kompleks va unversal xarakterda bo‘lib, bu barcha bolalar uchun inson huquqlarining fuqarolik, siyosiy, iqtisodiy, ijtimoiy va madaniy singari jabhalarni ta’min etadigan yagona Konvensiyadir.
"Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya" barcha bolalarning huqularini himoya qiladi. Mazkur Konvensiyaning 2-moddasida "Bolalar ularning ota-onalari, boquvchilarining irqlari, terisining rangi, jinsi, tili, dini, siyosiy va boshqa e’tiqodi, milliy, etnik yoki ijtimoiy kelib chiqishi, moddiy ahvoli, sog‘lig‘i, qanday holatda tug‘ilganliklari va boshqa holatlaridan qat’iy nazar kamsitishlarga mahkum etilmasiligi kerak"-deb qat’iy belgilangan. Demak, bu Konvensiyadagi barcha huquqlar maxsus yordamga muhtoj bolalar uchun ham tegishli bo‘lib, ularga barcha bolalar qatori teng munosabatda bo‘lish kafolatlanadi. Shunday ekan, "Bolalar hukuqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya" maxsus ehtiyojli bolalarning ta’lim olish huquqini ham kafolatlaydi. Aynan 28-modda "Ta’lim insonning siyosiy huquqi", deb nomlangan bo‘lib, unda ishtirokchi davlatlar barcha bolalarning ilm olish hukuqini e’tirof etadilar, hamda ana shu huquqni teng imkoniyatlar asosida amalga oshirishga asta sekin erishish maqsadida, bepul va majburiy boshlang‘ich ta’limni joriy etadilar,-deyilgan. Ushbu modda maxsus ehtiyojli bolalarning ham ta’lim olishlarini, ular uchun ham ta’limning majburiy ekanligini ko‘rsatib turibdi.
"Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiya" maxsus ehtiyojli bolalarning ham barcha hukularini kafolatlb, "barcha huquqlar barcha bolalarga" tamoyilini e’tirof etadi.
Shuningdek, "Bolalar huquqlari to‘g‘risidagi Konvenisiyaning 23-bandida maxsus ehtiyojli bolalarning ta’lim tarbiyasi xususida qisqa va aniq qilib quyidagicha ta’kidlangan: "Nogiron bolaning maxsus ehtiyojlarini aniqlab, uning ijtimoiy hayotga qo‘shilishi va shaxs sifatida rivojlana olishiga yetaklovchi vosita hisoblangan ta’lim olishga har tomonlama yordam berilishi lozim". Bu qoidadan shu narsa ayon bo‘ladiki, maxsus ehtiyojli bolalar ham jamiyat hayotida to‘liq ishtirok etishi, madaniyatga hamohang bo‘lib o‘sishi, uning boyliklaridan, go‘zalligidan bahra olib jamiyatning rivojiga hassa qo‘shishlarining ahamiyati juda kattadir. Mana shunday imkoniyatlarga ega etishda maxsus ta’lim muassasalarining ta’lim tizimi va mazmuni talabga javob bermaydi. Shuning uchun ham insonparvarlik nuqtai nazaridan jahondagi ko‘plab mamlakatlar maxsus-segregasion ta’lim tizimini inkor eta boshladilar.
Juda ko‘plab davlatlarda maxsus yordamga muhtoj bolalarni yuqori natijali kamol toptirishda kompensator imkoniyatlarni rivojlantirish hamda ijtimoiy moslashtirish to‘laligicha yo‘lga qo‘yish maqsadida umumta’lim maktablarida ta’lim berish ilmiy va amaliy davlat siyosati rejasiga kiritildi. Buning natijasida esa 1990 yilda Tailandning Djom’ten shahrida o‘ta muhim Umumjahon Konferensiyasi bo‘lib o‘tdi. Bu konferensiyada "Ta’lim hamma uchun" Umumjahon Deklarasiyasi qabul qilindi. "Ta’lim hamma uchun" Umumjahon Deklarasiyasini dunyoning 155ta davlat hukumatlari va 150dan ortiq nodavlat tashkilotlari qabul qildilar. "Ta’lim hamma uchun" Umumjahon Deklarasiyasi har bir bolaning to‘laqonli va mukammal ta’lim olishini kafolatladi.
Ushbu Deklarasiyada quyidagicha basnot qilingan: "Maktablar bolalarning imkoniyatiga qarab emas ish sifati va maktab ta’limiga javob berishi bilan xarakterlapadi. Ular kuyidag ilardan iborat:
-har bir bolaning huquqni ommaviy maktabda ta’lim-tarbiya olishni talab etadi:
-o‘qitishning mstod va metodikalari bolani iuqsoniga qarab tanlanadi;
-maktabda to‘laligicha korrsksion redagogik yordam tashkil etiladi;
-bolalar to‘grisidagi qaror komoleks tarzida kabud qilinadi;
-bolaning har bir shaxsiy huquqi kafolatlanadi;
-maktabda integrasiya tamoyiliga o‘quv rejaning asosi sifatida qaraladi;
-inklyuziv maktablarning moddiy ta’minoti yaxshilanadi".
"Ta’lim hamma uchun" maqsadlarini amalga oshirish va maxsus srdamga muhtoj bolalarning to‘laqonli mukammal ta’lim olishlarini ta’minlash maqsadida 1994 yilning 7-10 iyun kunlarida xalqaro YuNESKO tashkilotining tashabbusi bilan Ispaniyaning Salamanka shahrida ikkinchi yirik Umumjahon Konferensiyasi bo‘lib o‘tdi. Mazkur Konferensiya "Salamanka Deklarasiyasi va alohida yordamga muhtoj bolalar ta’limining kelgusida ijrosini ta’minlash Ramkasi" deb atalib, shu yili "Salamanka bayonoti va Ish faoliyat Rejasi" nomi bilan nashr etildi. Bu hujjatda huquqlar bo‘yicha bayonotlar mazmunlarini yorituvchi fikrlar bayon etilgan. Salamanka bayonoti va Ish faoliyati Rejasining asosiy yetakchi tamoyili shundan iboratki, maktablar barcha bolalarni, ularning jismoniy, aqliy, ijtimoiy, hissiy, tili va boshqa xususiyatlaridan qat’iy nazar o‘qishga qabul qilishlari lozim. Mazkur hujjatda ta’kidlanishicha:
"Har bir bola ta’lim olish va o‘ziga muvofiq darajada bilimga erishish huquqiga ega:

• Ma’orif tizimi va ta’limiy dasturlar turli xil xususiyat va •>htiyojlarni hisobga olgan holda tuzilib, shu ishga yo‘naltirilsin. Maxsus yordamga muhtoj bolalar uchun oddiy maktablarga borish imkoniyati yaratilsin;

  
  

• Maxsus yordamga muhtoj bolalar bilan ishlash oddiy maktablarning ish faoliyati doirasiga kirar ekan, bu jarayon kuyidagi maqsadlarga erishishning eng samarali vositasi bo‘la oladi:

  
  

• Ajratib qo‘yish illatiga qarshi kurash;

  
  

• Do‘stona insonparvar jamoalarni yaratish, o‘z tarkibiga maxsus ehtiyojlari bo‘lgan shaxslarni olgan jamiyatni qurish;

  
  

• Barcha bolalarning ta’lim olishiga erishish" (Salamanka bayonoti 2-band);

  
  

Yuqoridagilarga qo‘shimcha ravishda shuni aytish mumkinki, oddiy makablarda bolalarning ko‘p qismi samarali ta’lim berish, umumiy faoliyatning samaradorligini oshiradi.

Salamanka Bayonoti va Ish faoliyat rejasida "Ta’lim hamma uchun" shiori ilgari surilamoqda. "Ta’lim hamma uchun" shiori deganda nogiron bo‘lgan yoki jamiyat ichida ajratib qo‘yilgan guruhlardan kelib chiqqan bolalarning ham tenghuquqlilik asosida ta’lim olishlari tushuniladi. Jumladan, Harkat Rejasining 3-bandida shunday deyiladi: "Maktablar jismoniy, aqliy, ijtimoiy, emosional, tilidagi yoki boshqa nuqsonlaridan qatiy nazar hamma bolalarni qabul qilishi kerak. Ularga ruhiy va jismoniy nuqsoni bor bolalar, boshpanasiz bolalar, ko‘chmanchi xalqlarga tegishli bo‘lgan bolalar, etnik yoki madaniy kamchilikni tashkil topgan oilalarning bolalari kiradi" (Harakat Rejasiga kirish 3-band).
Salamanka Bayonoti va Ish faoliyat Rejasida maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim tizimi sharoitida inklyuziv ta’lim berish lozimligi alohida ta’kidlanib, har bir bolaning boshqalarnikiga o‘xxiamagan o‘z ehtiyojlari mavjudligi, shuningdek, har bir bola yashash joyiga yaqin bo‘lgan maktabga borish huquqi mavjudligi alohida ta’kidlab o‘tilgan.
Salamanka Bayonoti va Ish faoliyat Rejasining ishlab chiqilishi jahon miqiyosida "Ta’lim hamma uchun" mazmunidagi ta’lim siyosati ilgari surilib, maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim tizimi sharoitida o‘qitishning yo‘llari belgilab berildi. Ammo bu ta’lim tizimining mazmun-mohiyatini yanada aniqrok va mustahkamroq huquqiy jihatdan asoslash, qat’iy belgilab berish lozim edi. Shuning uchun ham 2000 yilning 26-28 aprel kunlari Dakarda ta’lim to‘g‘risida xalqaro Forum qatnashchilari tomonidan "Dakar harakat dasturi" qabul qilindi. Forum qatnashchilari 10 yil oldin qabul qilingan "Ta’lim hamma uchun" Xalqaro Deklarasiya (Djomtyen-Tailand-1990 yil) ni qayta tasdiqlab, radifikasiya qildilar. Dakar harakat dasturi "2000 yilga qadar jahon miqiyosida ta’lim hamma uchun amaliy faoliyatining darajasini baholash" maqsadiga asoslanildi. Bu baholashda har bir davlat o‘zining ta’limni barcha bolalar uchun taminlanganlik darajasini tahlil qilib chiqish vazifasi topshirildi. Tahlil asosida har bir davlat 6 ta hududiy Konferensiyalarni o‘tkazish davomida 1990-2000 yillarda erishgan yutuqlarini Djomtyenga yetkazib turish lozim deb belgilandi.
Dakar harakat Ramkasiga kirgan barcha davlatlar 2002 yilga qadar "Ta’lim hamma uchun" rejasini mukammal tuzib, 2015 yilga qadar bu ta’lim tizimini amatiyotga to‘liq joriy etishlari lozim deb topildi.
Ushbu harakat Ramkasi tarkibiga kiruvchi davlatlarning barchasi "Har bir insonta va har bir jamiyatga" shiori ostida barcha insonlar va bolalar ta’limini to‘laqonli ta’minlash majburiyatini oladilar.
Bu xdrakat dasturida "Ta’lim xavsiz, sifatli, bolaning sog‘lig‘ini uimoya qilib, mustahkamlaydigan, hamma uchun birdek, inklyuziv mrchda va barcha zaruriy resurslar bilan ta’minlangan bo‘lishi lozim. o‘kituvchilar saviyasi va o‘quv rejalar "Ta’lim hamma uchun" maqsadlariga javob berishi kerak"-deb belgilangan.
Uchinchi ming yillik arafasida o‘tkazilgan mazkur Dakar Umumjahon Konferensiyasida xalqaro va milliy me’yoriy hujjatlarda e’tirof etilgan ta’lim olishdagi tenglik amalda keng tadbiq etilayotganligi alohida ta’kidlandi.
Bu Deklarasiya quyidagicha bayonot qilindi:
Har bir inson: bola, o‘smir va kattalarning har biri cha’lim olishlari shart va bu ta’lim uning asosiy o‘quv imkoniyatlariga ega bo‘lishi lozim;
Nuqsonli bolalarning o‘quv imkoniyatlari asosiy o‘rinda |uradi. Barcha nuqsonli bolalarning nuqsonlarini erta aniqlab ta’limga jalb qilish imkoniyatini topmoq kerak.
Shunday qilib, yuqorida keltirilgan barcha xuquqiy me’yoriy hujjatlar, xalqaro forum Konferensiyalar asosida maxsus ehtiyojli bolalar ham jamiyatning to‘laqonli va tenghuquqli a’zosi ekanligi etirof etilib, ular ta’limida alohida yangicha yondashuv maydongan kelganligi ma’lum bo‘ldi. Bu ta’lim tizimlari "Integrasion" hamda "Inklyuziv" ta’lim tizimi deb ataldi. Mazkur ta’lim tizimlarining mazmun-mohiyati qanday, ular o‘rtasidagi farqlar va o‘xshashlik jihatlari-chi, bu ta’lim tizimlarini qanday qilib joriy etish mumkin? Qabilidagi xaqli savollarga javob topish uchun pazariy adabiyotlarni taxdil etdik. Avvalo, "Integrasiya" va "Inklyuziv" so‘zlarining izohini o‘rganish maqsadga muvofiq deb gopildi.
"Integrasiya" tushunchasi ingliz tilidan olingan bo‘lib, itegrative-qo‘shiluvchi, birlashuvchi, itegration-qo‘shilish, birlashish-dsgan ma’nolarni bildiradi. Integrasion ta’limgan jahon miqiyosida turlicha yondashishlar mavjud. "Integrasion ta’lim bu-ssgregasion ta’limning aksi bo‘lib, bunda maxsus ehtiyojli bolalar umumta’lim muassasalari tizimiga kiritiladi"-deb yozgan soha mu gaxassisi Volferen Berger. (1972 yil)
"Shuni qayd etib o‘tish kerakki, deb yozadi Ture Yonsan-integrasiyaning yolg‘iz o‘zi maqsad emas, nogiron bolani umumta’lim sharoitga joylashtirish integrasiyaga karab qo‘yilgan birinchi qadamdir. Ammo bu ta’lim tizimi bolani o‘rganish orqali aniqlangan ehtiyojlarni to‘la qondirishni talab etuvchi aniq resurslar va olib boriladigan ishlardan iborat aniq reja asosida amalga oshiriladi".
Inklyuziv ta’lim (ingliz tilidan olingan bo‘lib,incluslve, inclusion-uyg‘unlashmoq, uyg‘unlashtirish, qamrab olmoq, qamrab olish ma’nolarini bildiradi) bu davlat siyosati bo‘lib, nogiron va maxsus ehtiyojli bolalar o‘rtasidagi to‘siqlarni bartaraf etish, maxsus ta’limga muhtoj bolalar va o‘smirlarni rivojlanishidagi nuqsonlar yoki iqtisodiy qiyinchiliklardan qat’iy nazar, oilaning faol ishtirokida, xususan bolaning ehtiyojini qondirishga va ijtimoiy hayotga moslashtirish va umumta’lim tizimiga to‘liq qo‘shishni ifodalovchi ta’lim tizmidir.
Buyuk Britaniyaning "Bolalarni qutqaring" ("8auye tle sgishgep"-2002 yil) jamg‘armasi tomonidan nashr etilgan "Maktablar hamma uchun" nomli o‘quv qo‘llanmada esa "Ko‘p hollarda inklyuziv va integrasion tushunchalari bir xil ma’noda ishlatiladi. Shunga qaramasdan falsafada ushbu tushunchalar orasida juda katta farq mavjud. Bu farqlarni quyidagicha ifodalash mumkin:
-integrasiyalashgan ta’lim maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim maktabiga qatnashi (ya’ni diqqat markazida aynan maktabga kelib ketish turadi);
-inklyuziv ta’lim: maxsus ehtiyojli bolalarni umumta’lim maktablarida samarali ta’lim tarbiya olishi (ya’ni barcha e’tibor ta’lim sifatiga qaratiladi).
Bu ikkala tushuncha o‘rtasidagi tafovut yanada tushunarliroq bayon etilgan bo‘lib, quyidagicha ta’kidlanadi: