Inklyuziv ta’limni joriy etish masalalari

To‘garak ishlarining maqsadi: o‘quvchilarning ilmiy ijodiy tomondan o‘z-
o‘zini anglashi uchun sharoit yaratish, ilmiy faoliyatiga qadriyatli munosabatni 
shakllantirish, iqtidorli o‘quvchilarni qo‘llab-quvvatlash, ularning intellektual 
salohiyatini rivojlantirishdan iborat. 
To‘garak ishlarining vazifalari: 
- maktab o‘quvchilarining bilimlarini chuqurlashtirish, qobiliyatlarini 
rivojlantirish; 
- ularning ijodiy qiziqishlari va moyilliklarini qondirish; 
- ijtimoiy foydali mehnat bilan shug‘ullantirish; 
- dam olish va sinfdan tashqari bo‘sh vaqtlarini tashkil qilish. 
To‘garak ishlarida ishtirok etuvchi o‘quvchilarning muvaffaqiyati to‘garak 
rahbarining mahorati va malakalariga bog‘liqdir. 
Maktablarda to‘garaklar faoliyati
Xalq ta’limi vazirining 2020-yil 21-dekabrdagi “Umumta’lim muassasalarida 
ma’naviy-ma’rifiy ishlarni va o‘quvchilarning bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil 
etish to‘g‘risida”gi buyrug‘iga asosan umumiy o‘rta ta’lim muassasalarida madaniy-
ma’rifiy yo‘nalishdagi tadbirlar hamda turli to‘garak, seksiya va klub faoliyatini 
yo‘lga qo‘yilmoqda. 
O‘quvchilarning ta’lim olishiga qo‘shimcha sharoit yaratish, ularning darsdan 
bo‘sh vaqtlarini mazmunli tashkil etish maqsadida fan to‘garaklari, shuningdek, 5 ta 
muhim tashabbus to‘garaklari ham to‘liq faoliyat ko‘rsatishni boshlagan. 
Bundan tashqari, o‘quvchilarni o‘qishga bo‘lgan motivatsiyasini oshirish 
maqsadida “Yil o‘quvchisi”, “Sinf lideri”, “Tadbirkor o‘quvchi” aksiya va 
musobaqalari tashkil etilishi rejalashtirilgan. 
Maktabda to‘garaklar ishi tushdan keyin olib boriladi. Maktab sharoitiga 
qarab - binolarning mavjudligi, ish tartibi va jadvali - tashkiliy shakllar boshqacha 
bo‘lishi mumkin. Ammo quyidagi shartlar bajarilishi kerak: 

---

• darslar mashg‘ulotlar tugaganidan keyin 2-3 soatdan keyin o‘tkazilishi 
kerak; 
• agar darsning uy vazifasini tayyorlagandan keyin o‘tkazilsa, bu erda ham 
birinchi navbatda dam olish uchun vaqt ajratilishi kerak; 
• to‘garak ishlarini kechki payt (kechki ovqatdan so‘ng) o‘tkazish maqsadga 
muvofiq emas. Bolalar oddiy hunarmandchilik bilan shug‘ullanadigan va bu ish 
ulardan qo‘shimcha aqliy faoliyatni va yangi bilimlarni hamda texnikalarni 
o‘zlashtirishni talab qilmaydigan sinflar bundan mustasno bo‘lishi mumkin; 
• 1 to‘garak mashg‘uloti 1 soatdan ko‘p bo‘lmagan vaqtda o‘tkazilishi kerak. 
Ijodkorlik - bu yangi narsalarni yaratish faoliyati. Ijodkorlik insonning eng 
yuksak qobiliyatlarini namoyon qilish yo‘lidir. Har qanday to‘garakning faol 
faoliyati o‘quvchilarning estetik madaniyati va mehnatsevarligini tarbiyalashga, 
ularning politexnika dunyoqarashini kengaytirishga, go‘zallikni idrok etish va his 
qilish qobiliyatini rivojlantirishga xizmat qiladi. To‘garak bilan shug‘ullanib, bolalar 
o‘zlarini qiziqtirgan soha bo‘yicha bilim va ko‘nikmalarini chuqurlashtirishlari, 
maktabda va uyda ijtimoiy foydali mehnatda qo‘llashlari mumkin. Inklyuziv ta’lim 
maktablaridagi to‘garaklar juda xilma-xil bo‘lishi kerak. Biroq, birinchi navbatda, 
alohida yordamga muhtoj o‘quvchilarni mustaqil hayotga tayyorlashga yordam 
beradigan shunday to‘garaklar, sinflar yaratish haqida o‘ylash kerak. Bunga mehnat 
malakalarini, har tomonlama jismoniy va estetik tarbiya ko‘nikmalarini 
chuqurlashtirish va takomillashtirish vazifasini qo‘ygan to‘garaklar kiradi. 
Ish amaliyoti shuni ko‘rsatadiki, maktab ichidagi to‘garak ishini oqilona 
tashkil etish o‘quvchilarning chuqurroq va har tomonlama rivojlanishiga yordam 
beradi, turli rivojlanish nuqsonlarini korreksiyalash va bartaraf etish muammolarini 
ijobiy hal qilishga yordam beradi. Eng samarali guruh ishi 5-8-sinf o‘quvchilari 
uchun bo‘lishi mumkin, chunki ular ma'lum darajada jamoaviy ishlashning zarur 
ko‘nikmalariga ega. Bu yoshda o‘quvchilarning qiziqishlari va moyilliklari aniqroq 
aniqlanadi. Shu bilan birga, 3-4-sinf o‘quvchilari uchun ham alohida to‘garaklar 
tashkil etilishi kerak. To‘garaklar juda xilma-xil bo‘lishi mumkin. Mehnat ko‘nikma 
va malakalarini chuqurlashtirish va takomillashtirish, har tomonlama jismoniy va 

---

estetik tarbiyani o‘z oldiga vazifa qilib qo‘ygan to‘garaklar mavjud. Maktabda 
o‘quvchilar uchun kashtachilik, qog‘oz bilan ishlash, munchoq tikish va hokazo 
to‘garaklar tashkil etilishi mumkin. Ushbu turdagi faoliyat bolalar uchun juda 
foydali, chunki u mehnatda qat'iyatlilik, aniqlik va aniqlikni tarbiyalashga yordam 
beradi. Yumshoq o‘yinchoqlar ishlab chiqarish bo‘yicha to‘garaklar, qo‘g‘irchoq 
teatri qahramonlari tashkil etildi. Yuqori sinf o‘quvchilari uchun kasbiy mehnat 
malakalari va mehnat darslarida olgan bilimlariga asoslangan to‘garaklar tashkil 
etiladi. Bu badiiy yog‘och o‘ymakorligi, kompyuter savodxonligi to‘garagi bo‘lishi 
mumkin. 
Ish paytida butun guruh yoki alohida o‘quvchilar uchun qisqa tanaffus tashkil 
etilishi kerak. Bir doiradagi o‘quvchilar soni (xor jamoalari bundan mustasno) 
o‘ndan oshmasligi kerak. Biroq, inklyuziv ta’lim maktabida 3-5 kishidan iborat 
doiralar ham bo‘lishi mumkin. Bunday kichik doiralar asosan aqliy zaif bolalarning 
asosiy qismi uchun murakkabroq bo‘lgan doiralardir. Bular, masalan, badiiy 
yog‘ochga ishlov berish bo‘yicha to‘garaklar, shuningdek, boshqa bir qator tadbirlar 
bilan tanishish uchun to‘garaklar bo‘lishi mumkin. To‘garaklarga bolalarni jalb 
qilish bo‘yicha tashkiliy ishlar juda muhimdir. Bu o‘quvchilarning qobiliyatlari va 
moyilliklarini chuqur tahlil qilishni va o‘qituvchilarning sabr-toqatli faoliyatini o‘z 
ichiga oladi, bu o‘quvchiga uning qobiliyatlari to‘liq namoyon bo‘ladigan va 
moyilliklari namoyon bo‘ladigan doirani yoki doirani tanlashga yordam beradi.
Alohida ehtiyojlarga ega bo‘lgan bolalarni to‘garaklarga jalb qilishda hech 
qanday bosimsiz, o‘quvchida norozilik tuyg‘usini uyg‘otmasdan, o‘qituvchilar 
tomonidan o‘quvchiga berilgan maslahatlarni o‘z xohish-istaklari sifatida qabul 
qilishi uchun amalga oshiriladi. Ishning birinchi kunlaridan boshlab to‘garaklar 
o‘quvchilarning to‘liq barqaror tarkibi bilan ta'minlanishi mumkin emas. 
Mashg‘ulotlar jarayonida bolalar bir doiradan ikkinchisiga o‘tishlari mumkin. 
Bolalarning tegishli xohish-istaklari e'tiborga olinishi va har doim bola chinakam 
qiziqish ko‘rsatgan yoki boshqa doiraga o‘tishi tavsiya etilgan hollarda qondirilishi 
kerak. Sinfdan tashqari tarbiyaviy ishlarning umumiy tizimida maktabning barcha 
o‘quvchilariga to‘garaklar ishi haqida tizimli ma’lumot berish uchun ma’lum joy va 

---

vaqt ajratilishi kerak. Bular muayyan to‘garak a’zolari tomonidan tashkil etiladigan 
va o‘tkaziladigan turli mavzuli tadbirlar, to‘garak a’zolarining o‘z ishlari bo‘yicha 
kechki hisobotlari, to‘garak a’zolari tomonidan tayyorlangan hunarmandchilik 
buyumlari ko‘rgazmalari bo‘lishi mumkin. Bunday tadbirlar tashviqotning samarali 
shakli bo‘lib, hali to‘garak ishlariga jalb qilinmagan bolalarni to‘garak 
mashg‘ulotlariga jalb etishga yordam beradi. Shu bilan birga, bunday oshkoralik 
to‘garaklarga jalb qilingan bolalarda to‘garak bilan shug‘ullanish istagini yanada 
kuchaytirishga ijobiy ta'sir ko‘rsatadi va bu tadbirlarni o‘tkazish jarayonida har 
qanday rag‘batlantirish to‘garak bilan shug‘ullanish istagini yanada barqaror qiladi 
va shakllanishiga hissa qo‘shadi. To‘garakdagi mashg‘ulotlarning boshida bolalarga 
nima qilishlari, nimani o‘rganishlari va hamma uchun foydali bo‘lgan qanday ishni 
bajarishlari mumkinligi haqida umumiy ma'lumot berilishi kerak. Maktab uchun 
foydali faoliyat turlaridan biri ko‘rgazmali qurollar ishlab chiqarish yoki ularni 
yaratishga yordam berishdir. Maktab rahbarlari va o‘qituvchilari bolalarning amaliy 
faoliyatida umumiy foyda va samarali tarbiyaviy ta'sirning ulkan manbasini 
ko‘rishlari kerak. Mehnatda bolalarda kollektivizm tuyg‘usi, boshqalar uchun 
ishlash va bu ishning quvonchini his qilish qobiliyati rivojlanadi. Shu munosabat 
bilan asarga ijtimoiy foydali xususiyat berish, maktabda bunday ish uchun ijobiy 
hissiy kayfiyatni yaratish juda muhimdir. Bolalarning shahar va viloyat tadbirlarida 
ishtirok etishi, turli ekskursiyalar tashkil etishi maqsadga muvofiqdir. Badiiy 
havaskorlar to‘garaklarining korreksion va tarbiyaviy ahamiyati katta. Bu erda ish 
jarayonida bola cheklash, o‘ziga ishonchsizlik hissini engadi.
Bolalarning ijobiy shaxsiy fazilatlarini tarbiyalash uchun maktabda to‘garak 
ishlari jarayonida boshqa faoliyat turlaridan foydalanish kerak. Badiiy havaskorlik 
to‘garaklari o‘quvchilarni kamol toptirish va tarbiyalash bo‘yicha o‘z ishlarini 
shunday tashkil etishlari kerakki, ular nafaqat maktab o‘quvchilari oldida, balki 
maktabdan tashqari boshqa auditoriyalarda ham o‘z chiqishlarini namoyish eta 
olishlari kerak. 
To‘garaklar ishini tashkil etishda ular ta’lim tizimining tarkibiy qismi bo‘lgan 
estetik tarbiya masalalarini hal etishini unutmaslik kerak. 

---