Инновацион педагогика

2. Педагогик - психологик таъсир турлари. 
3. Ўз-ўзига таъсир этиш. 
4. Аутотренировка. 
Аннотация: Маърузада талабаларни ишонтириш ва унинг шакллари, 
педагогик-психологик таъсир кўрсатиш турлари, ўз-ўзига таъсир этиш ва 
аутотренировка баѐн қилинган. 
Ишонтириш - шахснинг билимлар тизимига, дунѐқарашига, хулқ-
атворига, ҳатти-ҳаракатига таъсир эта олиш ва уни қисман ўзгартириш 
тушунилади. Ишонтириш ва ишонч ҳақиқий ва сохта бўлиши мумкин. 
Ҳақиқий ишонч, эътиқод шахснинг ҳаѐт тарзига, унинг руҳий қиѐфасига, 
ирода ва виждонига таъсир этгани учун ҳам инсон ўз ишончини - эътиқодини 
ҳимоя қилиб, баъзан ўлимга ҳам тайѐр бўлади. 
Тарихдан биламизки, халқ қаҳрамони оддий чўпон Широқ, ўз элини 
босқинчилардан сақлаб қолиш учун жонини фидо қилган. 
Сохта ишонч эса ўзи яшаѐтган муҳитдан, атрофдаги кишиларнинг 
таъсирида тўпланган салбий хулқ-атвор, тажрибалар натижасида шаклланади. 
Сохта ишонч ва эътиқод талабанинг атрофидаги шахсларнинг нотўғри, нопок 
ҳаѐти натижасида қуйидаги шакллардаги сохта ишонч пайдо бўлади: Ҳалол 

---

28 
меҳнат билан яшаш, маълумки қийин кечади. Шу боис маълум тоифа шахслар 
турли хил нопок йўллар билан турмуш кечиришга ҳаракат қиладилар. 
Ишонч ва ишонтириш учта таркибий қисмдан иборат бўлиб, булар 
талабанинг билимлари, ҳис-туйғуси ва ҳулқ- атворида намоѐн бўлади. 
1. Билимлар. Талабанинг ота-онасидан, тарбиячи ва педагоглар, 
бадиий адабиѐтлар ва бошқа манбалардан одоб-ахлоқ, ҳатти-ҳаракат, ҳулқ-
атвор ҳақида билимлар тўпламидан иборат. 
Талабаларга Шарқ ва Ғарб мутафаккирлари ҳамда машҳур 
кишиларнинг ҳаѐт йўллари, эришган ютуқлари ҳамда улар ўзларига идеал 
деб ҳисоблаган инсонлар ҳақида давра суҳбати ўтказиш ижобий натижа 
беради.
Натижада ишонч, эътиқод, меҳнатсеварлик, ватанпарварлик, дўстлик, 
бурч, виждон ва бошқа ахлоқий тушунчалар ҳақидаги билимлар маънавият ва 
маърифат дарсларида талабаларга сингдирилади. 
2. Ҳис - туйғу. Ишонч, ишонтириш, эътиқод ҳақидаги билимлар 
ишонарли, ҳаѐтий мисоллар ѐрдамида берилиши билан бирга бу билимлар 
ўқитувчи томонидан ҳис-ҳаяжонли тарзда берилганда талабаларга яхши 
таъсир этади. 
З. Ҳулқ-атвор. Ишонч ва эътиқод ҳақидаги билимларни ҳаѐтда 
қўллаш, шу билимларни амалда - ҳаѐтда (ота-онаси, ўқитувчилари ва 
бошқаларда) кўрган бўлиши керак. Шундай шароитда, назарий билимлар 
талабанинг малака ва кўникмасига, шахсий сифатларига айланади. 
Ҳақиқий ишонч ва эътиқодни шакллантириш йўллари қуйидагилар: 
1. Талабалар ўзларини бошқа кишилар билан таққослашга 
ўргатилади. Талабаларни маҳалла, тумандаги ҳурматли, обрўли кишилар 
билан учраштириш. 
2. Салбий, сохта ишонч, ҳулқ-атвор, эътиқод келажакда қандай 
оқибатларга олиб келиши мумкинлигини кўрсатиш. 
З. Талабанинг сохта ишончини мантиқий фикрлаш билан маълум 
даражагача давом эттириш. Масалан: Агар, бордию ҳеч ким ишламаса нима 

---

29 
бўлади? Ҳеч ким ўқимаса нима бўлади? деб савол берилади ва талабадан бу 
саволга жавоб бериш талаб қилинади. 
4. Талабанинг фикрини, эътироз ва саволларини охиригача, диққат 
билан эшитиш (уни дарҳол рад этмаслик), фақат ишончли далиллар билан 
унинг фикрини ўзгартиришга ҳаракат қилиш.
5. Талабага ишонч билдириш. Унга ѐрдам кўрсатиш учун тайѐр 
эканлигини, ҳайрихоҳ эканлигини кўрсатиш. 
б. Ўқитувчи ўзининг жиддийлиги, мардлиги, маънавий юксаклиги билан 
талабаларга ўрнак бўлиши. 
Талабаларни ишонтириш ва уларнинг эътиқодларини мустаҳкамлаш 
учун қуйидаги шартларга амал қилиш талаб қилинади: 
1) Талабаларни ишонтириш ва уларга таъсир этишда 
қўлланилаѐтган услуб (ҳикоя, суҳбат ва бошқалар) мазмунан ва шаклан 
талабаларнинг ѐш хусусиятларини эътиборга олиши керак. 
2) Талабалар билан алоҳида ѐки кичик гуруҳчаларга бўлиб 
суҳбатлашганда 
талабаларнинг 
индивидуал 
хусусиятлари, 
ҳаѐтга 
муносабатларини ўқитувчи билиши зарур. 
3) Суҳбат ѐки ҳикоя жараѐнида келтирилган мисолларни иложи 
борича реал ҳаѐтидан олиб кўрсатиш. 
4) Ўқитувчининг ўзи талабаларга бераѐтган билим, тушунча ва 
ғояларига ишониш муҳимдир. Ўзи ишонмаган нарсага бошқани ишонтириш 
қийиндир. 
Талабалар 
билан 
тарбиявий 
соатларда, 
уларни 
нимагадир 
ишонтириши, қандайдир мавзуда мунозара ўтказиш учун талабаларнинг 
айнан ҳозирги вақтдаги кайфиятини, асаб ва руҳий ҳолатини етарли билиши 
керак. Агар талабалар бетоқат, ҳаяжонланган бўлса, уларни янада кўпроқ 
ҳаяжонлантирадиган мавзуни гапирмаган маъқулроқ. Шунингдек, талабаларни 
нимагадир ишонтириш учун ўқитувчининг сўзи билан ҳатти-ҳаракатлари тўғри 
келиши керак. Ўқитувчи талабаларни одоб-аҳлоққа, тартиб-интизомга чақирса-
ю, ўзи амал қилмаса, бундай тарбиядан самара кам бўлади. Талабаларда ишонч, 

---

30 
эътиқодни қуруқ гап билан шакллантириш қийин. Гуруҳда ҳар хил суҳбатлар, 
учрашувлар, саѐҳатлар ташкил этиш яхши самара беради. Шуни унутмаслик 
керакки, ҳаракат билан, аниқ иш билан мустаҳкамланмаган тушунча ва 
билимлар оддий сўзлигича қолади. Меҳнатсеварлик меҳнат билан 
мустаҳкамланади. 
Инсоний 
хислатлар: 
меҳмондўстлик, 
камтарлик, 
жасурлик, ботирлик, садоқат, бурч буларнинг барчаси ижобий намуна билан, 
шу ҳис-туйғуни бошидан кечириш билан шаклланади. 
Педагогик жараѐнда талабаларга психологик таъсир этиш муаммоси 
билан психологлар, тиббиѐт ходимлари ва бошқа мутахассислар фаол 
шуғулланмоқдалар, чунки таълим ва тарбия жараѐнининг ўзи ўқитувчининг 
талаба руҳиятига, онгига, дунѐқарашига доимий таъсири деб қараса бўлади. 
Кейинги йилларда замонавий психологиянинг психоанализ, гуманистик 
психология, нейролингвистик дастурлаш, бихеворизм ва когнитив психология 
каби йўналишлари пайдо бўлди ва бу оқимларнинг баъзи бир методлари 
умумий ва олий мактабга кириб келмоқда. 
Олий педагогик таълим муассасаларида «психологик хизмат»нинг 
пайдо бўлиши, талабаларнинг психологик билимларининг ошиши (олий 
мактаб ва малака ошириш ииститутларида психология фанларини 
ўқитишнинг яхшиланиши) натижасида ўқитувчи-талаба орасидаги ўзаро 
психологик таъсирда ижобий ўзгаришлар юз бермоқда. 
Талабаларга дарс ва дарсдан ташқари жараѐнда таъсир этишнинг жуда 
кўп турлари мавжуд: Булар қуйидагича фарқланади. 
1. Таъсир объекти ва субъектига қараб; а) бир кишига ѐки 
кўпчиликка таъсир, б) шахснинг ўз-ўзига таъсир этиш. 
2. Шахснинг фаолиятига қараб таъсир этиш. а) шахс уйғоқ вақтида 
унга психологик таъсир этиш. б) табиий уйқу вақтида психологик таъсир 
этиш. в) гипноз уйқуси жараѐнида психологик таъсир этиш. 
Замонавий дидактикада психологик таъсирнинг баъзи бир турларидан 
фаол фойдаланилади. Масалан; гипноз уйқуси даврида талабаларга чет тилини 

---

31 
ўргатиш ѐки талабаларда кам бўлса ҳам учрайдиган дудуқланиш нуқсонини 
гипнопедия усуллари билан даволаш мумкин. 
3. 
Психологик 
таъсирнинг 
олдиндан 
режалаштирилган 
ѐки 
режалаштирилмаган турлари. а) олдиндан режалаштирилган ҳолда талабага 
психологик таъсир дарс ѐки дарсдан ташқари жараѐнда якка ѐки гуруҳ ҳолида 
ўтказилади. Буни суҳбат, ҳикоя ва бошқа анъанавий методлар билан 
биргаликда, психотренинг, аутотренинг каби методлар билан ҳам ўтказиш 
мумкин. б) олдиндан кўзда тутилмаган - режалаштирилмаган ҳолда 
талабаларга психологик таъсир кўрсатиш. 
Бундай таъсир этиш методлари одатда, тасодифан юзага келган 
вазиятларда, низоли ҳолатларда қўлланилади. Ўқитувчи шундай вазиятлардан 
чиқиб кетиш учун олдиндан бир нечта психологик усулларни яхши 
ўзлаштирган бўлиши шарт. Зарур вазиятда ушбу усулларни қўллайди. 
Масалан, низоли вазиятдан ҳазил билан чиқиб кетиш, низолашаѐтганларга 
алоҳида-алоҳида «муҳим» топшириқ бериш. 
4. Психологик-педагогик таъсир мазмунига қараб: очиқ ва ѐпиқ 
тарзда бўлади. а) Очиқ таъсир усули. Бундай шаклдаги таъсир ўқувчининг 
маълум ҳатти-ҳаракатини ѐки хулқ-атворини коррекциялашга, тўғрилашга 
йўналтирилган бўлиб, ўқитувчи ўз фикрини очиқ баѐн қилади. Масалан: «Мен 
биламан, сен иродаси кучли йигитсан, ишонаманки, бундан кейин бундай ишни 
қилмайсан». б) Ёпиқ таъсир усули. Психологик таъсирда асосий мақсад 
пардаланган ҳолда, ѐки ―Қизим сенга айтаман, келиним сен эшит‖ тарзида 
берилади. Масалан, бир тажрибали ўқитувчи ҳикоя қилади; ―Гуруҳимдаги К. 
исмли қизнинг кейинги вақтларда ўғил болалар билан жуда яқинлашиб, ҳатто 
сигарета чекаѐтганлиги маълум бўлиб қолди. Қиз жуда ҳам тез хафа 
бўладиган, кек сақловчи бўлгани учун қизларнинг ҳаммаси билан 
биргаликда, ―сигаретнинг қиз - аѐл организмига зарари‖ – ―эрта жинсий 
уйғониш ва унинг салбий ва ижобий оқибатлари‖ – деган мавзуда 
суҳбатлар ташкил этдик ва гап орасида қизнинг номини тилга олмасдан унга 
психологик таъсир этдим. Натижаси, кутганимдан ҳам яхши бўлиб чиқди‖. 

---

32 
Талабаларга психологик таъсир этиш қадимдан маълум бўлиб, бу 
методлардан, оилада, маҳаллада, қадимда тарбиявий ўгитлардан мадрасаларда 
унумли фойдаланганлар. Гуруҳда ва дарсдан ташқарида психологик ва 
педагогик таъсирнинг самарадор кечиши учун қуйидаги шарт-шароитлар 
мавжуд бўлиши керак: 
1. Берилаѐтган ахборот (материал-матн)нинг таъсирчанлиги.