Innovaciyalar ministirligi

JUWMAQLAW
Kurs jumısın orınlaw processinde buǵan baylanıslı ámeldegi ádebiyatlardan ósimlik zıyankesleriniń biologiyası, morfologiyası, keltirip shıǵaratuǵın keri jaǵdaylardı úyreniw hám qarsı gúresiw jolların analiz qılıw nátiyjesinde tómendegilerdi juwmaq qılıw múmkin:
1. Ósimlikler zıyankesleri — materiallıq ósimliklerdi zıyanlaytuǵın yamasa olardı nabıt etetuǵın jánlikler. Omırtqalı haywanlardıń sútemiziwshiler klası, ásirese, kemiriwshiler gruppasına tiyisli Ósimlikler zıyankesleri kóp. Omırtqasız haywanlardan qarınoyoqli mollyuskalardıń ayırım túrleri, nematodalar klasınan domalaq jawın qurtılardıń kóbisi ósimliklerdi zıyanlaydi. Buwınayaqlılardan shıbın-shirkeyler klası, órmekshi tárizliler klası (keneler), kópayaqlılar klasınıń geypara túrleri hám júdá kóp ósimlikler zıyankesleri túrleri bar.
2. Shıbın-shirkeyler, ásirese, ónimge kóbirek zıyan jetkeredi. Olardıń 60 mińnen aslam ósimlikxór túri málim, sonday-aq, 4 mıńǵa jaqın túri materiallıq ósimliklerge zıyan jetkeredi, ónimlerdi buzadı hám t.b.
3. Ósimlikler zıyanlanıwınıń tiykarǵı eki túri parıq etedi: birinshisi — awız shólkemleri kemiriwshi, ekinshisi sanshıp sórıwshı shıbın-shirkeylerge tán. Kemiriwshi shıbın-shirkeyler ósimliktiń túrli shólkemlerin, toqımaların kemiradi. Sanshıp sórıwshı shıbın-shirkeyler, mas, ósimlik biytleri, keneler hám basqalar ósimlik shiresi menen azıqlanadı. Ósimlikler zıyankesleri azıqlanıwında ósimliktiń málim shólkemlerine úyrengen boladı. Sol sebepli de tamır , paqal , japıraq, mıywe, gúl hám basqalar organlar zıyankesleri gruppaları parıqlanadı.
4. Ósimlikler zıyankesleri tarqalıwı hám túrler kompleksin qáliplesiwi sırtqı ortalıqtıń ózgeriwshenligi hám de túrlerdiń ekologiyalıq kelisiwi menen tıǵız baylanıslı. Hár bir tur ózi ushın qolay aymaqǵa jaylasadı.
5. Shıbın-shirkey hám kenelerdiń rawajlanıwı hám de kóbeyiwi ushın temperatura sharayatı zárúrli áhmiyetke iye. Hár bir tur ushın málim temperatura rejimi zárúr. Kúnlik ortasha nátiyjeli temperatura jıyındısına qaray shıbın-shirkeylerdiń payda bolıwı, rawajlanıwı, máwsimde násil beriwin shama menen anıqlaw múmkin. Ósimlikler zıyankesleriniń embrional hám postembrional rawajlanıwı, ádetde, joqarı trada tezlesedi. Mas, jońıshqa japıraq filshesi, 6° de 56, 21, 2° de 34, 22° de 31 kúnde rawajlanadı.
6. Ózbekstanda zıyankes hám shıbın-shirkeylerge qarsı biologiyalıq gúres jumısların ámelge asırıw maqsetinde 37 dana biolaboratoriyalar iskerligi islengen. Usı biolaboratoriyalar tárepinen máwsim dawamında 426, 4 kg trixogramma, 266, 3 mln dana brakon hamda 360, 7 mln dana oltinkóz islep shıǵarılıwı joybarlastırılǵan bolıp, búgingi kún jaǵdayına 90 % trixogramma, 73 % brakon va 72 % oltinkóz bioónimleri islep shıǵarılıp, ǵóza maydanlarına tarqatılǵan.
7. Zıyankeslerge qarsı túrli organizmler-jırtqısh hám parazit shıbın-shirkeyler, keneler, qus hám basqalardan paydalanıladı. Ózbekstanda ósimliklerdi biologiyalıq usılda qorǵawda altınkóz, trixogramma hám brakon entomofagları keń qollanılıp atır. Házirgi waqıtta ósimliklerdi biologiyalıq qorǵawda keń qollanılıp atırǵan entomofaglar arasında altınkóz bólek orındı iyeleydi.
8. Ósimliklerdi biologiyalıq usılda qorǵaw ushın Ózbekstanda biologiyalıq usıldaǵı laboratoriya ashılǵannan keyin afelinus, rodoliya kriptolemus sıyaqlı qatar natiyjelili entomofaglarni basqa mámleketlerden keltiriw hám gúzgı ǵóza tunlami (trixogramma, brakon), ósimlik biytleri (shire), órmekshikana (fitoseyulus), aqqanat (enkarziya), Kolorado qónǵiziga (perillus, podizus) qarsı hár túrlı mikrobiologik preparatlar jaratıw ushın shtammlar ızlep tabıw hám olardan paydalanıw boyınsha kóplegen ilimiy izertlewler alıp barılǵan.
9. Awıl xojalıq eginleriniń zıyankeslerine qarsı gúres usıllarınan paydalanıw qatar shárt-shárayatlarǵa baylanıslı. Bunda eginlerdiń túri, zıyankeslerdiń biologiyalıq qásiyetleri, qollanılatuǵın agrotexnika ilajları, ósimliklerdiń rawajlanıw fazaları, usıldı qollaw jayı, usıldıń texnologiyası, zıyankeslerdiń túri hám sanı, ósimliklerge zıyan jetkeziw dárejesi hám ámelge asırilatuǵın ilajdıń ekonomikalıq hám de biologiyalıq nátiyjesin esapqa alıw zárúr.
Zıyankeslerdiń rawajlanıwın aldınan biliw jumısların tashkil etiw, gúres jumısların anıqlaw, nátiyjeli ámelge asırıw, islew beriletuǵın maydanlar kólemin anıqlaw nátiyjeni ámelde qollanıw etiletuǵın usıldıń nátiyjesin jáne de asıradı.