Innovaciyalar ministirligi

2.2. Zıyanlı shıbın-shirkeylerge qarsı biologiyalıq usılda gúresiw
Zıyankeslerge qarsı túrli organizmler-jırtqısh hám parazit shıbın-shirkeyler, keneler, qus hám basqalardan paydalanıladı. Ózbekstanda ósimliklerdi biologiyalıq usılda qorǵawda altınkóz, trixogramma hám brakon entomofagları keń qollanılıp atır. Házirgi waqıtta ósimliklerdi biologiyalıq qorǵawda keń qollanılıp atırǵan entomofaglar arasında altınkóz bólek orındı iyeleydi.
Ósimliklerdi zıyankeslerden qorǵawda biologiyalıq obiektlerden paydalanıwǵa tiyisli dáslepki maǵlıwmatlar eramızdıń baslarına tuwrı keledi.
Biologiyalıq usıl — bul jatıpisher (parazit) hám jırtqısh shıbın-shirkeylerden, kesellik baslawshısı bolǵan mikroorganizmlerden paydalanıp, shıbın-shirkeylardıń zıyanlı túrlerini joytıw, kemeytiw yamasa kóbiyiwinıń aldın alıwǵa qaratılǵan bolıp, ekonomikalıq tárepten arzan hám qolay. Qolaversa, átirap -ortalıqtı pataslantirmaydi hám paydalı shıbın-shirkeylerdi záhárlemeydi.
Oraylıq Aziyadaǵı alma qurtına qarsı gúres aparıw maqsetinde I. V. Vasilyev hám A. F. Rodetskiylar Astraxandan máyekxór trixogrammasini keltiriwgen hám dáslepTashkent hám Samarqanddagi miyweli baqlarda sınap kórgen.
Ósimliklerdi biologiyalıq usılda qorǵaw ushın Ózbekstanda biologiyalıq usıldaǵı laboratoriya ashılǵannan keyin afelinus, rodoliya kriptolemus sıyaqlı qatar natiyjelili entomofaglarni basqa mámleketlerden keltiriw hám gúzgı ǵóza tunlami (trixogramma, brakon), ósimlik biytleri (shire), órmekshikana (fitoseyulus), aqqanat (enkarziya), Kolorado qónǵiziga (perillus, podizus) qarsı hár túrlı mikrobiologik preparatlar jaratıw ushın shtammlar ızlep tabıw hám olardan paydalanıw boyınsha kóplegen ilimiy izertlewler alıp barılǵan.
Atap aytqanda, v. A. Shepetilnikova, K. Mirzaliyeva, Z. K. Odilov, S. N. Alimuhamedov, A. Hamroyev, V. R. Atlaskevich, X. X. Gey birewnboyev, B. A. Sulaymanovlar biousulni rawajlantırıwda óz úleslerin qosdılar. Almanıń bir zatqa zıyankessi qan biti jatıpisheri afelinus 1926-jılda Italiyadan keltirip ıqlımlawtiriliwi nátiyjesinde alma qan biti keskin azayǵan. Sonıń menen birge, jırtqısh xanqızı rodoliya Avstraliyadan keltirip ıqlımlastırılgan.
Biousuldı rawajlandırıwda bir qatar usıllardan paydalanıladı. Areal boylap tarqatıw, aldınan kóbeytip tábiyiy sharayatta qoyıp jiberiw (kolonizaciya qurıw ), entomofaglardıń tábiyiy sharayatta kóbirek bolıwı ushın qolaylıq tuwdırıw, entomofaglar ushın tásiri kem bolǵan ximiyalıq preparatlardan paydalanıw usılar gápinen bolıp tabıladı.
Shetten keltirilgen tur (introduksiya) hám ıqlımlastırıw. Bul usılda tábiyiy jep joq qılıwshılar zıyankeslerdi óz jayında kemeytirip turadı. Tábiyiy jep joq qılıwshılar bólmaǵan jańa geografiyalıq rayonlarda bolsa zıyankesler kóbeyip ketedi. Jırtqısh yamasa jatıpisherdiń jańa túrin keltiriwden aldın sonı esapqa alıw kerek, ulardıń óz watanındaǵı tábiyiy sharayat keltirilayotgan mámleket ıqlımına sáykes keliwi kerek.
Qandayda -bir shet jerden alıp ótiw ushın (introduksiya) arnawlı bir bir túrge qánigelesken shıbın-shirkey jep joq qılıwshıların (entomofaglar) ıqlımlastırıw jaqsı nátiyje beredi. Házirgi kúnge kelip qan bitine qarsı qollanılatuǵın afelinus komstok qurtin joytıw ushın keltirilgen jatıpisher psevdafikus Ózbekstanda ıqlımlastırılgan hám tabıslı qollanılmaqta.
Koksinellidlardan Rodolia cardinalis Qara teńiz boyınan keltirilip, hár túrlı koksidlarga qarsı qollanıla baslandı. Nátiyjede bul jırtqısh shıbın-shirkey jaǵdayǵa maslawdı hám házirgi kúnde odan tolıq paydalanılıp atır.
Bunnan tısqarı, Kazaxstandıń qubla rayonları hám Tojikistonga Exoshomus undulatus jalǵan qalqandoriardıń jırtqıshı hám bıytlardıń tábiyiy jep joq qılıwshısı Calvia punctata keltirilgen. Ulardıń házirde tolıq ıqlımlastırılgan túrleri ushraydı. Sarı kokofagus, sit-rusli mumǵubor qurti, ashersoniya zamarıqı citrus aq qanatına qarsı gúresde keń kólemde paydalanıp kelinip atır. Kóplegen paydali shıbın-shirkeylardıń geypara túrleri laboratoriyalarda kópaytirilip, zıyankeslerge qarsı gúresde qollanılmaqta. Shıbın-shirkey jep joq qılıwshılarınan telonomus túri Boshqirdiston, Kras-nodar úlkesi, Ukraina qublaında tarqalǵan halqalı ipakórovchisiga qarsı gúresde joqarı nátiyje bergen. Kirgizstannan keltirilgen ageniaspis bolsa Ferǵana oypatlıqsında (alma, almurt, ǵoza) alma kuyasiga qarsı qollanılǵanda olar bir neshe jıl dawamında tolıq jaǵdayǵa maslasqan.
Stetorus jırtqıshı baǵ órmekshikanasıne salıstırǵanda joqarı unamlı nátiyjege iye. Lekin bul tur qubla regionlarda órmekshikenelerdiń orının (sanın) bir normada tutıp turǵan bolsa, házirge kelip olardıń nátiyjesi az-azdan azayıp barıp atır. Onıń ushın stetorusni taw hám tawaldı baqlarınan kóplegen keltiriw hám de zıyanlı shıbın-shirkeyler hám kenelerdiń túrli geografiyalıq regionlarda kóbeyiw dinamikasına tuwrı ataq beriw jumısların birden-bir usıl tiykarında aparıw kerek.
Qalaversa, tábiyiy jep joq qılıwshılardan paydalanıw lozitn. Bul bolsa qó-shimcha ximiyalıq gúres jumıslarınıń azayıwına alıp keledi. Onıń ushın báhárgi máwsimde shirelarga salıstırǵanda afidofagning 1:15; jazda 1:25; órmekshikana ushın (akarifagning oljaǵa salıstırǵanda ) 1:50; jazda 1:25; gúzgı hám basqa kemiriwshi tunlamlar ushın (tábiyiy jep joq qılıwshınıń zıyankeske qatnası ) 1:10 ; ǵóza tunlami ushın 1:5 bolıwı kerek.
Belgili bolǵanınday, arnawlı bir ekologiyalıq sharayatlarda tábiyatdaǵı tábiyiy jep joq qılıwshılar, zıyankesler orının ózleri ǵárezsiz ekonomikalıq zıyansiz jaǵdayda tutıp tura almaydılar. Sol sebepli tábiyatdaǵı tábiyiy jep joq qılıwshılardı saqlaw ushın máwsimiy kolonizaciyalaw, biolaboratoriyalarda kóbeytirilgen jep joq qılıwshılami waqıt-waqtında shıǵarıp turıw yamasa mikrobiologik preparatlami qollaw kerek boladı.
Máwsimiy kolonizaciya entomofaglardı aldınan kóbeytiw, keyininen olar esabına tábiyiy sharayattı bayıtıw usılı ósimliktegi entomofaglarning kóbirek bolıwıga qaratılǵan.