Innovaciyalar ministirligi

Kurs jumısınıń maqseti: Ósimlik zıyankesleriniń biologiyası, morfologiyası hám keltirip shıǵaratuǵın keri jaǵdaylardı úyreniw
Kurs jumısınıń waziypası: Zıyankes shibin-shirkeylerdi anıqlaw hám olardı úyreniw, olarǵa qarsı gúresiw ushın islenip atırǵan is-ilajlar sheńberinde joq qiliw jolların analiz qiliw, keltirip atırǵan keri jaǵdaylardi saplastırıw maqsetinde qarsı gúres usılların islep shıǵıw hám teoriyalıq maǵlıwmat beriwden ibarat,


I.BAP. ÓSIMLIKLER ZIYANKESLERINIŃ ENTOMOFAGLARI HÁM AKARIFAGLARI
1.1. Ósimlikler zıyan keltiriwshi shibin-shirkeyler biologiyasi
Ósimlikler zıyankesleri — materiallıq ósimliklerdi zıyanlaytuǵın yamasa olardı nabıt etetuǵın jánlikler. Omırtqalı haywanlardıń sútemiziwshiler klası, ásirese, kemiriwshiler gruppasına tiyisli Ósimlikler zıyankesleri kóp. Omırtqasız haywanlardan qarınoyoqli mollyuskalardıń ayırım túrleri, nematodalar klasınan domalaq jawın qurtılardıń kóbisi ósimliklerdi zıyanlaydi. Buwınayaqlılardan shıbın-shirkeyler klası, órmekshi tárizliler klası (keneler), kópayaqlılar klasınıń geypara túrleri hám júdá kóp ósimlikler zıyankesleri túrleri bar (1.1-súwret).


1.1-súwret. Ósimlikler zıyankesleri.
Shıbın-shirkeyler, ásirese, ónimge kóbirek zıyan jetkeredi. Olardıń 60 mińnen aslam ósimlikxór túri málim, sonday-aq, 4 mıńǵa jaqın túri materiallıq ósimliklerge zıyan jetkeredi, ónimlerdi buzadı hám t.b.
Awıl xojalıǵı ushın zıyanlı shıbın-shirkeyler sistematik princip (gruppalar boyınsha) hám de azıqlanıw xarakteri boyınsha klassifikaciyalanadı.
Ósimlikxór shıbın-shirkeyler hám keneler túrli shańaraqlarǵa tiyisli ósimlikler menen azıqlanatuǵın hámmexór shıbın-shirkeyler — polifaglarǵa; bir shańaraqqa tiyisli hár túrlı túrdegi ósimlikler menen azıqlanatuǵın shıbın-shirkeyler — oligofaglarǵa; tek bir túrdegi ósimlikler menen azıqlanatuǵın shıbın-shirkeyler — monofaglarǵa bólinedi. Túrli eginler ónimine hámmexór zıyankesler: geypara shekshekler, qónǵizlardan qirsildaq (simqurtlar), qara qónǵizlar (jalǵan simqurtlar) hám basqalar, gúbeleklerden gúzgı tunlam, ǵóza tunlami, karadrina hám basqalar úlken zıyan keltiredi.
Bir shańaraqqa tiyisli hár túrlı túrdegi ósimlikler menen azıqlanatuǵın shıbın-shirkeyler de kópshilikti quraydı. Bularǵa shved shıbını, gessen shıbını hám basqalar kirip, tek ǵálle ósimlikleri menen azıqlanadı. Kapusta tárizlilerge tiyisli ósimlikler menen azıqlanatuǵın shıbın-shirkey túrleri de kóp. Bularǵa kapusta aq gúbelegi, kapusta kúyesi, kapusta shıbını hám basqalar kiredi. Tek bir túrdegi ósimlikler menen azıqlanatuǵın shıbın-shirkeylerden filloksera (júzimdiń tiykarǵı zıyanlandırıwshısı), jońıshqa japıraq filshesi (fitonomus) hám basqalar qáwipli zıyankeslerden esaplanadı.
Zıyankes shıbın-shirkeyler hám keneler olar zıyanlaytuǵın ósimlik gruppaları boyınsha da klassifikaciyalanadı. Mas, masaqlılar zıyankesleri, ǵóza zıyankesleri (200 den artıq túri bar), baǵ zıyankesleri, palız eginleri eginleri zıyankesleri hám t.b.
Ósimlikler zıyanlanıwınıń tiykarǵı eki túri parıq etedi: birinshisi — awız shólkemleri kemiriwshi, ekinshisi sanshıp sórıwshı shıbın-shirkeylerge tán. Kemiriwshi shıbın-shirkeyler ósimliktiń túrli shólkemlerin, toqımaların kemiradi. Sanshıp sórıwshı shıbın-shirkeyler, mas, ósimlik biytleri, keneler hám basqalar ósimlik shiresi menen azıqlanadı. Ósimlikler zıyankesleri azıqlanıwında ósimliktiń málim shólkemlerine úyrengen boladı. Sol sebepli de tamır , paqal , japıraq, mıywe, gúl hám basqalar organlar zıyankesleri gruppaları parıqlanadı.
Ósimlikler zıyankesleri tarqalıwı hám túrler kompleksin qáliplesiwi sırtqı ortalıqtıń ózgeriwshenligi hám de túrlerdiń ekologiyalıq kelisiwi menen tıǵız baylanıslı. Hár bir tur ózi ushın qolay aymaqǵa jaylasadı.
Shıbın-shirkey hám kenelerdiń rawajlanıwı hám de kóbeyiwi ushın temperatura sharayatı zárúrli áhmiyetke iye. Hár bir tur ushın málim temperatura rejimi zárúr. Kúnlik ortasha nátiyjeli temperatura jıyındısına qaray shıbın-shirkeylerdiń payda bolıwı, rawajlanıwı, máwsimde násil beriwin shama menen anıqlaw múmkin. Ósimlikler zıyankesleriniń embrional hám postembrional rawajlanıwı, ádetde, joqarı trada tezlesedi. Mas, jońıshqa japıraq filshesi, 6° de 56, 21, 2° de 34, 22° de 31 kúnde rawajlanadı.
Rawajlanıwı topıraq menen baylanıslı bolǵan shıbın-shirkeyler ushın topıraqtıń ximiyalıq quramı, kislatalılıǵı, aeraciyası, ızǵarlıǵı úlken áhmiyetke iye. Agrotexnikalıq ilajları (topıraqtı islew, tóginlew hám basqalar ) járdeminde zıyankes shıbın-shirkeyler ushın qolaysız sharayat jaratıw múmkin. Mas, ashqıltım topıraqlar háklengende qirsildaq qónǵizlar rawajlana almaydı. Ósimlikler zıyankesleriniń basqa haywan organizmleri menen óz-ara baylanıslılıǵı da olardıń rawajlanıwına saldamlı tásir kórsetedi. Mas, ósimlik biytleri ósimlik shiresi menen azıqlanadı, olar ajratgan shire qumırsqa, jaydaqshı hám geypara shıbınlar ushın azıq esaplanadı. Ósimlik biytleri menen jırtqısh shıbın-shirkeyler (qóngizlar, vizildaq shıbın lishinkaları hám basqalar ), olar menen túrli shıbın-shirkeyxór qus, bular menen bolsa túrli jırtqısh qus azıqlanadı.
Ósimlikler zıyankesleriniń kóbeyiwinde azıqtıń kópligi hám quramı, hawa rayı sharayatı, jırtqıshlar, parazitlar, kesellikler tásiri hám basqalar zárúrli rol oynaydı. Bir orında turaqlı birdey egin egiw (jalǵız diyqanshılıqshılıq ) sol ósimlik menen azıqlanatuǵın zıyankeslerdiń kóbeyip ketiwi ushın qolay sharayat jaratadı. Mas, eski jońıshqa atızlarınıń waqıtında aydalmawı olarda jońıshqa japıraq filshesiniń kóbeyip ketiwine sebep bolıwı múmkin. Ósimliklerdi zıyankes shıbın-shirkeylerden qorǵawda fenologiyalıq baqlaw zárúrli áhmiyetke iye.