Innovaciyalar ministirligi

Kurs jumısınıń obyekti: Insan teri qaplamında parazitlik etiwshi organizmler morfologiyası, biologiyası hám fiziologiyası.
Kurs jumısınıń maqseti hám waziypası: adamlarda parazitlik etip turmıs keshiretuǵın haywanlardı dúzilisi, rawajlanıwı, tarqalıwı, ayrıqsha biologiyalıq hám ekologiyalıq qásiyetleri menen tanısıw, sonday-aq parazitler keltirip shıǵaratuǵın keselliklerdi úyreniw hám de olarǵa qarsı gúres ilajların tuwrı shólkemlestiriwden ibarat bolıp esaplanadi.

I BAP. ADAMLAR SIRTQI TERI QAPLAMLARINDA PARAZITLIK ETIWSHI HAYWANLAR Adamlar terisinde parazitlik etiwshi bir kletkali haywanlar morfologiyası

Leyshmaniyalar (Leishmania) — kinetoplastidlar toparına tiyisli qamshılılar. Uzınlıǵı 2-4 mkm. Ayırım sút emiziwshiler (adam, iytler), jer bawırlap juretuǵınlar kletkalarınıń ishki paraziti. Teri hám ishki organlar kletkaların jaralap «jaman jara» (teri leyshmaniozi) hám «kalaazar» (visseral leyshmanioz) dep atalatuǵın keselliklerdi payda etedi. Qan sorıwshı shabarmanlar arqalı tarqaladı. Adam kletkasında parazitlik etetuǵın dáwirinde (leyshmanial dáwiri) qamshısı bolmaydı, shabarman organizminde qamshısı qaytaldan tiklenedi (leptomonad dáwiri).
Adamda 3 túri: teri leyshmaniozini payda etetuǵın tropik L. (L. tropika), teri shılımshıǵın payda etetuǵın Braziliya leyshmaniyasi (L. brasilien sis), visseral (ishki) leyshmaniozni payda etetuǵın Donovan Leyshmaniyalar (L. donovani) parazitlik etedi. Tábiyatda L. tarqalıwınıń tiykarǵı dáregi balpaq tıshqanlar esaplanadı. Ózbekstannıń ayırım jan. aymaqlarında tropik L. «jaman yara» payda etedi.
Leyshmaniya urıwınıń wákilleri adamdıń terisi hám ishki shólkemlerinde parazitlik etedi. Olar kletka ishinde parazitlik etkeninen qabıq payda etmeydi, háreketsiz boladı. Bul parazit aqır-aqıbetde kishkene (3-7 mkm) oval tárizli kletkasında 1 yadrosi hám kinstoplast boladı. Leyshmaniya 2 túri adamda parazitlik etedi. Tropik leyshmaniya júzi, qolı hám ayaqları terisida parazitlik etedi. Teri leyshmaniozınıń qozǵatıwshısın orıs shıpakeri P. F. Barovskiy birinshi ret 1882-jılda Tashkentte anıqlaǵan.
Parazit teri kletkalarında jasaydı hám terinde jaralar payda etedi. Keselliktiń bir jıl hám odan artıqlaw shózılatuǵın túri, 3-6 ay dawam jetetuǵın ótkir forması (penda jarası) ayırmashılıq etiledi. Teri leyshmaniozi Oraylıq Aziya xalıqları arasında jaman jara, shıǵıs kuydirgisi yamasa jabısqaq adam atı menen de málim.
Morfologiyalıq tárepten leyshmaniyalar eki qıylı formada: kletka ishinde tasıwshılarınıń denesinde qamshısız hám de jasalma usılda ósirilgende qamshılı kóriniste jasaydı. Leyshmaniyalar ómiriniń qamshılı dáwiri leptomonad dáwiri dep ataladı. visseral leyshmanioz tez yamasa málim bir waqıtta, ısıtpa shıǵarıw menen dawam etetuǵın awır kesellik esaplanadı. Morfologiyalıq tárepten leyshmaniyanıń eki túri de bir-birinen derlik parq etpeydi. visseral leyshmaniozdıń qozǵatıwshısı adam denesinde bawır, talaq, limfa túyinleri, ko'mikda parazitlik etip jasaydı hám kóbiyedi. Leysh-maniyalar kóbeygende bir kletka daǵı parazitler sanı 100-200 danege shekem jetedi. Kletka jemirilgennen keyin olar limfa menen qanǵa ótip, jańa kletkalarǵa kirip aladı hám olardıń jemiriliwine sebep boladı.
Ishki leyshmanioz menen awırǵan nawqas 1909 -jılda anıqlanǵan. Keyinirek Oraylıq Aziya hám Kavkaz artında bul keselliktiń dárekleri anıqlanǵan.
Ishki, yaǵnıy visseral leyshmaniyani Leishmania donovani ingliz alımı Leyshman 1903-jılı sol kesellikten ólgen adamdıń talog'idan ajıratıp alıp anıqlaǵan (1-súwret).

a b d