Innovatsion infrastruktura va uning milliy iqtisodiyotda tutgan o'rni

INNOVATSION INFRASTRUKTURA VA UNING MILLIY IQTISODIYOTDA TUTGAN O'RNI

Reja:

1. 
   O‘zbekistonning zamonaviy innovatsion infratuzilmasi
   
2. 
   Mamlakat iqtisodiyotida sanoatning tutgan o`rni.
   
3. 
   Qishloq xo`jaligi milliy iqtisodiyotning ustivor yo`nalishi.
   
4. 
   Xulosa
   
5. 
   Foydalanilgan adabiyotlar
   

Milliy innovatsion tizimning eng muhim tarkibiy qismi bu innovatsion infratuzilma bo‘lib, uning muassasalari va tashkilotlari ilmiy natijalarni tijorat tomonidan jalb qilingan mahsulotlar bilan birlashtirishga hissa qo‘shadilar (ilmiy-tadqiqot natijalarini tijoratlashtirish). Bunday infratuzilmaning mavjudligi dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida milliy innovatsion tizimlarni barpo etishning muhim qoidalaridan biri hisoblanadi. Innovatsion infratuzilma - bu turli xil resurslarga kirishni ta’minlaydigan va innovatsion faoliyat ishtirokchilariga innovatsion mahsulotlarni yaratish va sotish bo‘yicha xizmatlarni
taqdim etadigan barcha quyi tizimlarning to‘plamidir. Innovatsion infratuzilmaning alohida roli kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlashdan iborat. Innovatsion infratuzilmaning quyidagi quyi tizimlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: 1. Ishlab chiqarish va texnolo gik infratuzilma. 2. Moliyaviy infratuzilma. 3. Ekspert va konsalting infratuzilmasi. Har bir quyi tizimning muassasa va tashkilotlari 5-rasmda keltirilgan.






5-shakl. Innovatsion infratuzilmaning quyi tizimlari. Jahon tajribasi shuni ko‘rsatadiki, yirik korporatsiyalar ham, kichik innovatsion firmalar ham innovatsiyalarni ishlab chiqarishda eng faol ishtirok etishadi. Birinchisida yetarli mablag‘i mavjud hamda uni xalqaro musobaqalar rag‘batlantirib turadi.
Kichik firmalar tadqiqot markazlari va universitetlar atrofida tuzilishga moyil bo‘lib, undan yangi bilimlardan tijorat rivojlanishida foydalanish umidida foydalanadilar. O‘zbekistonda ilmiy-tadqiqot natijalarini olish va ularni tijoratlashtirish o‘rtasida dunyoning rivojlangan mamlakatlari bilan taqqoslaganda hali ham katta farq mavjud. Bunday vaziyatning sabablari juda ko‘p. Bu birinchidan, ilmiy-tadqiqot mutaxassislarining bozor talablariga javob bermaydigan takliflariga, eskirgan moliyalashtirish mexanizmlariga, ilmiy va muhandislik faoliyatini tashkil etishning arxaik tizimiga an’anaviy e’tiborsizligiga bog‘liq. Ikkinchidan esa, eski tipdagi idoraviy muassasalarning hanuzgacha hukmronlik qilayotganligidir. Shuningdek, ishlab chiqarish, texnologik va axborot infratuzilmalari rivojlanmagan, tijoratlashtirish uchun zarur bo‘lgan litsenziyalash, sertifikatlash va patentlash jarayonlari keraksiz byurokratik xususiyatga ega. Hozirgi vaqtda O‘zbekistonda yuqori texnologiyali biznes va texnologiyalarni tijoratlashtirish sohasida ishlashga harakat qilayotgan xorijlik mutaxassislar birinchi navbatda quyidagi to‘siqlarga duch kelishmoqda: 1) malakali menejerlarning yetishmasligi; 2) O‘zbekiston kompaniyalarining shaffof emasligi va korrupsiya; 3) so‘zning tor (texnologik) va keng ma’nodagi (yo‘llar, aloqa, viza rejimining qoniqarsiz holati) texnik infratuzilmaning yetishmasligi. O‘zbekistonda hozirgi paytda ham eski, ma’muriybuyruqbozlik Milliy innovatsion tizimni va bozor iqtisodiyotiga xos bo‘lgan yangi innovatsion tizim elementlarini birlashtirgan o‘tish davridagi innovatsion tizim faoliyat ko‘rsatayotganidan dalolat beradi. So‘nggi yillarda O‘zbekiston davlati Milliy innovatsion tizimni elementlari - moliyaviy mexanizmlar, shu jumladan grant mablag‘lari, ishlab chiqarish, texnologik va axborot infratuzilmasini yaratish jarayonining faol ishtirokchisiga aylandi.
Biroq ko‘rilgan choralar har doim ham tizimli va izchil bo‘lmaydi. Natijada innovatsiyalarni tijoratlashtirish uchun infratuzilmaning alohida, o‘zaro bog‘liq bo‘lmagan tarkibiy qismlari paydo bo‘ldi. Innovatsion siklning bir qator bosqichlari zarur moliyaviy, axborot va infratuzilmaviy yordamni olmadi. Bu esa izlanishlar va ishlanmalar natijalarini tijoratlashtira boshlagan kichik firmalarga taalluqlidir. Bundan tashqari, innovatsion jarayonning asosiy ishtirokchilari o‘rtasidagi aloqalarni rivojlantirish va ularni tijoratlashtirish yetarli darajada rag‘batlantirilmagan. Natijada mavjud potensialdan yetarlicha samarali foydalanilmayapti. Mamlakatning texnologik rivojlanishining innovatsion faolligi va ko‘rsatkichlari asta-sekin o‘sib borishga moyil bo‘lishiga qaramay, hali ham past darajada. Keling, ishlab chiqarish va texnologik innovatsion infratuzilmaning asosiy elementlarini batafsil ko‘rib chiqaylik. Texnopark. Texnologik park — fan, taʼlim va ishlab chiqarishni ilmiy tashkilotlar, loyiha konstruktorlik byurolari, oʻquv yurtlari, ishlab chiqarish korxonalari birlashmasi koʻrinishida hududiy uyushtirish shakli. Texnopark yuqori malakali mutaxassislarning bir joyga toʻplanishi, ilmiy-texnika va texnologik ishlanmalarini yaratish va ularni qoʻllashni jadallashtirish maqsadlarida tashkil etiladi. Rivojlangan mamlakatlarda keng tarqalgan bo‘lib, koʻpincha soliq imtiyozlariga ega boʻladi. Texnopark diversifikatsiya qilish, yuqori texnologiyali biznesni faollashtirish, kichik va o‘rta biznesni rivojlantirish orqali o‘sish nuqtasi obrazini yaratadi, bu esa mahalliy byudjetlarning daromad qismi ko‘payishiga olib keladi. Texnoparkning shakllanishi va rivojlanishi mahalliy hokimiyat organlarining doimiy ko‘magi bilan amalga oshiriladi. Ushbu tuzilmalarning maqsadi innovatsion sohada boshlang‘ich biznesni qo‘llab-quvvatlash uchun innovatsion muhitni yaratishdir. Ularning faoliyatiga quyidagi asosiy vazifalariga kiradi:
1) kompaniyalar va tadbirkorlarni innovatsion texnologiyalarni yaratishga va ularning tijorati rivojlanishiga turtki berish; 2) kichik va o‘rta innovatsion kompaniyalarni tashkil etish, rivojlantirish va mustaqil faoliyatiga tayyorlashni qo‘llabquvvatlash; 3) mintaqada va mamlakatda ushbu mahsulotlarga bo‘lgan talabni qondirish uchun ilmiy-texnik mahsulotlar bozoriga o‘tish. Texnopark o‘z rezidentlariga ma’lum bir infratuzilmani taqdim etadi: 1) ish joylari, internet, telekommunikatsiya, majlislar zallari, konferensiya zali uchun kerak bo‘lgan barcha jihozlari mavjud ofis xonalari; 2) tadqiqot va hisoblash uchun zarur uskunalar bilan jihozlangan laboratoriyalar ko‘rinishidagi umumiy; 3) katta o‘lchamdagi umumiy xona (masalan, IdeaLab). Bu yerda aholi bir-biri bilan erkin muloqot qilishlari, bir-birlarining ishlanmalari bilan tanishishlari, bir chashka choy va kofe ichish jarayonida ba’zi yechimlarni taklif qilishlari mumkin (ovqat xonasi shaklida emas). Bunday inshootning mavjudligi innovatsion kompaniyalarning birgalikdagi faoliyatidan sinergetik ta’sirni maksimal darajaga ko‘tarish uchun zarurdir. Bu aslida texnopark faoliyatining asosiy vazifalaridan biridir. Bunday IdeaLab zarurligini Tom Allenning “Texnologiyalar oqimini boshqarish” nomli tadqiqot ishida ko‘rishimiz mumkin. Unda ikki kishining o‘zaro ta’sir qilish ehtimoli ularni ajratib turadigan masofaning funksiyasi hisoblanadi: 50 futdan (15,2 m) oshgan masofada, ehtimollik 7% dan oshmaydi; 4) ko‘rgazma maydoni; 5) matbaa markazi; 6) ijtimoiy infratuzilma: avtoturargoh, oshxonalar, kafelar, sport markazlari, bankomatlar. O‘zbekistonda texnoparklar 1990-yillardan boshlab bozor tipidagi innovatsion infratuzilmaning birinchi elementlari sifatida shakllana boshladi.
1990-yillarda ko‘plab universitetlar va ilmiy-tadqiqot institutlarida innovatsion va texnologik platformalar paydo bo‘ldi. U yerda kichik kompaniyalar o‘zlarining ilmiy-tadqiqot va tajribakonstruktorlik ishlarini davom ettirdilar. Laboratoriyalar yoki sinfxonalardagi tarqoq ijaraga olingan joylarni qoldirdilar. Kadrlar sonining cheklanganligi va loyihaning ilmiy-texnik tomoniga aloqador bo‘lmagan sohalarda mutaxassislarning yetishmasligi tufayli kichik biznes qo‘llab-quvvatlashga muhtoj. Texnoparklar kichik innovatsion korxonalarga to‘liq xizmat turlarini taqdim etishi kerak. Ular yangi mahsulot konsepsiyasini amalga oshirish potensialining darajasini aniqlashga, texnik maqsadga muvofiqligini tekshirishga va yangi mahsulotni ishlab chiqishga, uning sanoatdagi qo‘llanilishini va ishlab chiqarishga tayyorligini aniqlashga yordam berishi kerak. Bunga moddiy-texnik, ijtimoiymadaniy, xizmat ko‘rsatish va moliyaviy bazani yaratish orqali erishiladi. Texnoparklar faoliyatini baholash mezonlariga quyidagilar kiradi: 1) texnopark miqyosi (kichik innovatsion korxonalar soni - KIK); 2) universitet bilan munosabatlar (tayanch tashkilot); 3) kichik innovatsion korxonalarning kelib chiqishi; 4) kichik innovatsion korxonalar o‘sish dinamikasi; 5) hal qilinadigan vazifalar doirasi; 6) moliyalashtirish manbalari; 7) menejerlarning malakasi; 8) talabalarni jalb qilish darajasi (o‘qitish). Demak, texnoparklar yuqori texnologiyali biznesni qo‘llabquvvatlashning asosiy funktsiyasini to‘liq bajarmaydi. Biznes-inkubatorlar. Biznes inkubator — kichik va oʻrta biznesni yuritish malakalari berish va tadbirkorlik madaniyatini tarbiyalash bilan shug‘ullanadigan ixtisoslashgan muassasa. Biznes inkubator asosan, xoʻjalik yurituvchi subʼektlarga dastlabki faoliyatida bozor iqtisodiyoti boʻyicha zarur bilimlarni oʻrgatish, biznes reja tuzish, mablagʻlar topish, xalqaro grantlar olishda koʻmaklashish, tadbirkorlik gʻoyalarini amaliy loyihalarga aylantirish va joriy etish, shuningdek kichik va oʻrta biznes korxonalariga menejment va marketing xizmatlari, tashkiliy, texnikaviy, iqtisodiy yoʻsindagi xizmatlar koʻrsatish kabi vazifalarni bajaradi. Biznes inkubator tadbirkorlik malakalarini rivojlantirish va mahalliy ishbilarmonlarni shu jumladan yoshlar, ayollar va aholining boshqa guruhlarini xalq xoʻjaligiga jalb etishni kuchaytirish muammolarini yechishga yordam beradi. Biznes inkubator faoliyat turiga koʻra korxona inkubatorlari, tadbirkorlikni qoʻllab-quvvatlash markazlari, innovatsiya va menejment markazlariga boʻlinadi. Dastlabki Biznes inkubatorlar XX asrning 70 – 80-yillarida AQSHda paydo boʻlgan. Keyinchalik jahondagi boshqa mamlakatlarda ham keng tarqala boshladi. Hozirgi paytda dunyo boʻyicha 2000 dan ortiq yirik Biznes inkubatorlar ish olib bormoqda. Oʻzbekistonda birinchi Biznes inkubator 1995-yilda BMTning YUNIDO tashkiloti va OʻzR Davlat mulk qoʻmitasining hamkorlikdagi “Oʻzbekistonda biznes inkubatorlar tarmogʻini shakllantirish va rivojlantirish” loyihasi asosida tashkil etildi. Respublikada jami 25 ta Biznes inkubator mavjud boʻlib, ular yirik shaharlar va viloyat markazlarida faoliyat koʻrsatmoqda. Bir yilda 5 mingdan ziyod kishi oʻqitilgan (2001). Ular orasida korxonalarni imtiyozli bo‘sh joy bilan ta’minlash, aloqa vositalari, ofis uskunalari, zarur jihozlar va boshqa narsalar bilan ta’minlashni alohida ta’kidlash mumkin. Ko‘rsatilayotgan qo‘llabquvvatlashning muhim tarkibiy qismlaridan biri bu kichik biznesni rivojlantirish uchun katta ahamiyatga ega bo‘lgan kotiblik, buxgalteriya, yuridik, ta’lim, maslahat xizmatlarini ko‘rsatishdir. Ba’zi hollarda biznes-inkubator lizing uchun uskunalar, biznesni rivojlantirish va mahalliy bozorga kirish uchun kreditlar olishga yordam beradi. Tadbirkorning asosiy vazifasi mahsulot yoki xizmatni ishlab chiqarishni boshlash va bozorga kirishdir. Qolgan barcha muammolarga Biznes-inkubator jamoasi (ma’muriyat, ekspertlar, maslahatchilar) yordam beradi. Shu munosabat bilan Biznes inkubator bir qator asosiy xususiyatlarga ega bo‘lishi kerak: 1) mintaqada yangi tashkil etilgan korxonalar talablariga javob beradigan har qanday biznesni qo‘llab-quvvatlashning keng qamrovli dasturiga ega bo‘lish zarur; 2) biznes-inkubator menejmenti yangi tashkil etilgan korxonalarni rivojlantirish bo‘yicha ko‘nikmalarga ega bo‘lishi kerak; 3) yordamga juda muhtoj bo‘lgan va dasturda ishtirok etishdan maksimal foyda olish imkoniyatiga ega bo‘lgan kompaniyalarni qat’iy tanlovi zarur. Keyinchalik kompaniyalar inkubatorni tark etishadi. Ishg‘ol qilingan hududlarni tark etishadi va inkubator uskunalarini qaytarib berishadi. Shundan so‘ng o‘zini o‘zi taminlaydigan korxonalarga aylanishadi. Bu vaqtga kelib ular mustaqil ishlash, maslahatchilarni yollash, mablag‘ izlash yoki o‘z ehtiyojlari uchun joy ijaraga olish uchun yetarli ichki resurslarni to‘plab qo‘ygan bo‘lishi kerak. Odatda biznes-inkubator tadbirkorlik loyihalarini amalga oshirish uchun 10-20 xildagi kichik biznesni birlashtiradi. Biznesinkubatorlar tadbirkorlarga xizmat ko‘rsatish bilan bir qatorda o‘z mijozlariga konsalting xizmatlarini ko‘rsatish, ularga mintaqalardagi iqtisodiy vaziyat to‘g‘risida ma’lumot beradi. Shu bilan birgalikda kadrlar malakasini oshirishda yordam beradi hamda biznes yuritishning turli masalalari bo‘yicha maslahat beradi. Biznes-inkubator tadbirkorlarning ijarasi, inkubatorlardan chiqib ketgan yoki muvaffaqiyatli faoliyat ko‘rsatayotgan korxonalarning foyda (yoki sotish) ulushi, sanoat korporatsiyalari, o‘quv muassasalari va venchur kapitali mablag‘lari hisobidan moliyalashtiriladi. Inkubator byurokratik to‘siqlarni yengishga yordam beradi va firmalarni arzon joy va uskunalar bilan ta’minlaydi. Bu loyihani ishlab chiqish vaqtini va dastlabki xarajatlarni kamaytiradi. Eng muhimi biznes-inkubator konsalting, ta’lim, axborot xizmatlari, menejment va marketingni qo‘llab-quvvatlaydi, uskunalar, kapital uchun tadqiqot salohiyatidan foydalanish imkoniyatini beradi hamda boshlang‘ich tadbirkorlarning muvaffaqiyat imkoniyatlarini oshiradi. Inkubatorlar texnoparklardan iqtisodiyot, fan va texnika taraqqiyotidagi roli bilan farq qiladi. Birinchidan, biznesinkubatorlar rivojlanishning dastlabki bosqichida bo‘lgan, yangi tashkil etilgan korxonalarni yoki firmalarni qo‘llab-quvvatlaydilar. Ikkinchidan, ular nafaqat yuqori texnologiyali firmalar, balki kichik biznesning keng doirasini ham qo‘llab-quvvatlaydilar. Uchinchidan, inkubatorlarda qoida tariqasida yirik korporatsiyalar filiallarini jalb qilish dasturlari, ofislar va boshqa binolarni qurish uchun yer uchastkalarini ijaraga berish dasturlari mavjud emas. To‘rtinchidan, biznes-inkubatorlar inkubatsiya davridan o‘tib, firmalarning doimiy yangilanish siyosatini olib boradilar. Binobarin, biznes-inkubatorlar asosan kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash infratuzilmasining bir qismi sifatida qaraladi. Ular avtonom tuzilmalar sifatida ish yuritishi mumkin. Shuningdek, biznes-inkubator kichik innovatsion tadbirkorlikni rivojlantirishni qo‘llab-quvvatlashning dastlabki bosqichlaridan biri texnologiyalar va ilmiy parklarning bir qismi sifatida faoliyat yuritishi mumkin. Avtonom inkubatorlar birinchi navbatda texnologik bo‘lmagan tadbirkorlikni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan. Texnoparkning bir qismi bo‘lgan, universitet yoki ilmiy tashkilot yaqinida joylashgan inkubatorlar boshlang‘ich kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlashga qaratilgan bo‘lib, ular texnologik inkubatorlar deb ham ataladi. Texnologik biznes-inkubatorlarning eng muhim roli - yuqori texnologiyali va yuqori texnologiyali biznesning tegishli yo‘nalishlari bilan shug‘ullanadigan kichik innovatsion kompaniyalarning o‘sishi orqali yuqori texnologiyalarni qo‘llabquvvatlashdir. Texnologik biznes-inkubatorlar qoida tariqasida, universitetlar va tadqiqot markazlarida tashkil etilganligi sababli, ular bilimlarni uzatish va uni tijoratlashtirishga hissa qo‘shadilar. Ularning yana bir xizmatini yuqori malakali kadrlar, shu jumladan olimlar uchun ish o‘rinlari yaratish deb atash mumkin. Bu esa Milliy innovatsion tizimida kadrlar harakatchanligini oshirishga yordam beradi [3]. XX asrning 40-50-yillaridan hozirgi kungacha uch avlod biznes-inkubatorlarining shakllanishini kuzatish mumkin. Ikkinchi va uchinchi avlod biznes-inkubatorlarining ikkita yangi modifikatsiyasi asl modeldan sezilarli farqlarga ega. Har bir keyingi avlod avvalgi modellarning ishlashida ba’zi o‘zgarishlarni amalga oshirgan bo‘lsa-da, hozirgi kunda inkubatorlarning barcha uch avlodi parallel ravishda mavjud, Biznes-inkubatorlarning birinchi avlodining shakllanishi 70- yillarning ikkinchi yarmida boshlangan, ammo o‘tgan asrning 40- yillari oxiri va 50-yillarining boshlarida boshlangan avvalgi ma’lum tajribalar ham mavjud. Sanoati rivojlangan mamlakatlardagi inqiroz mintaqalarni turg‘unlikdan chiqishga yordam beradigan yangi siyosat vositalarini izlashga majbur qildi. Inkubatorlar mintaqaviy darajada iqtisodiyotni qayta qurish va diversifikatsiya qilish, shuningdek yangi ish o‘rinlari yaratish va mintaqalarda ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash uchun ishlatila boshlandi. Bular biznes-inkubatorlarni yaratishning asosiy maqsadlari edi. Ushbu bosqichda ular mutlaqo mahalliy ahamiyatga ega bo‘ldi. Inkubatorning mintaqadagi boshqa institutsional tuzilmalar bilan o‘zaro aloqasi juda mo‘tadil bo‘lib, odatda mintaqaviy kuch tuzilmalari bilan chegaralanadi. Katta biznes bilan o‘zaro aloqalar istisno sifatida doimiy emas edi. Ushbu bosqichda aynan shahar va davlat hokimiyati organlari tomonidan biznes-inkubatorlarni yaratish tashabbusi ko‘tarildi. Tashkiliy va moliyaviy ko‘mak ko‘rsatilishi tufayli, inkubatorlar omon qolishdi. Shuningdek o‘z mijozlariga imtiyozli narxlarda xizmatlar ko‘rsatish imkoniyatiga ham ega bo‘ldilar. Birinchi avlod biznes-inkubatorlarining o‘ziga xos xususiyati shundaki, ular notijorat tashkilotlar bo‘lgan. O‘zini o‘zi ta’minlaydigan tuzilmalari foyda olishga yo‘naltirilmagan va ixtisoslashtirilmagan holatda edi. Ilm-fanni talab qiladigan korxonalar va qandolatchilik korxonalari bir tom ostida yashashi mumkin edi. Iqtisodiyotning turli sohalari uchun ular xizmatlarning standart to‘plamini taklif qildilar. Shu paytgacha binolarni ijaraga berish, kommunal xizmatlarni ko‘rsatish va korxonalarni aloqa bilan ta’minlash cheklangan edi. Biznes-inkubatorlarning muhim ustunligi shundaki, yagona infratuzilmani yaratish hisobiga uni saqlash xarajatlarini kamaytirish, yetarlicha yuqori sifatli xizmatlar ko‘rsatish va kompaniyalarning jadal rivojlanishi uchun sharoit yaratish mumkin edi. Kompaniyalar ko‘rsatilgan xizmatlar uchun aksiyalar bilan emas, balki pul bilan to‘lashdi. Kichik biznesni qo‘llabquvvatlashda muhim rol o‘ynagan kosmik ijarasi asosiy xususiyat edi. Inkubatorlarning birinchi avlodi doirasiga axborot, moliyaviy, ta‘lim xizmatlari ko‘rsatish amalga oshirilayotgan loyihalar qatoriga kiritilmagan. Iqtisodiyot inqirozdan chiqqach, inkubatorlar harakati avj oldi, chunki ijtimoiy barqarorlikni ta’minlash va iqtisodiy muhitni tiklash uchun siyosiy vositalaridan faol foydalanishga ehtiyoj qolmadi. Biroq 80-yillarning o‘rtalarida bozor raqobatbardoshligi tobora ko‘proq texnologiyalarni uzatish tezligiga, ilmiy ishlanmalarni xususiy sektorga o‘tkazish va ularni bozorga chiqarishga bog‘liq edi. Aynan shu paytda AQSh Milliy Ilmiy Jamg‘armasi universitetlar yonida ilmiy intensiv va yuqori texnologiyali kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash funksiyasini bajaradigan inkubatorlar yaratishga qaror qildi. Shu tariqa birinchi avlodning o‘zida inkubatorlar kichik innovatsion korxonalarni qo‘llab-quvvatlash va texnologiyalar transferini jadallashtirish vositasi bo‘lib xizmat qildi. 80-yillarning oxiri - 90-yillarning boshlarida rivojlanish sharoitlarining o‘zgarishi, shuningdek universitetlarda inkubatorlarning yaratilishi yangi avlod biznes-inkubatorlarining paydo bo‘lishi hamda yanada rivojlanishi uchun asos bo‘ldi. Shu tariqa biznes-inkubator modelining o‘ziga xos xususiyatlari modifikatsiyasi oldindan belgilab qo‘yildi. Ikkinchi avlod biznes-inkubatorlarining shakllanishi va rivojlanishi ko‘plab omillar bilan belgilab qo‘yilgan
Mamlakatimiz iqtisodiyoti ko`p tarmoqli hududiy ishlab chiqarish majmuidan iborat bo`lib, uning poydevorini ixtisoslashgan tarmoqlar tashkil etadi. Yoqilg`i, mashinasozlik, rangli va qora metallurgiya, kimyo, yengil va oziq-ovqat sanoati kabilar ana shunday makroiqtisodiy tarmoqlar turlariga kiradi.
O`zbekiston O`rta Osiyo davlatlari orasida iqtisodiy taraqqiyot uchun zarur bo`lgan imkoniyatlar mavjudligi jihatidan ajralib turadi. Eng avvalo tabiiy-geografik sharoitning qulayligi, zaminimizda Mendeleev davriy jadvalining deyarli barcha elementlarining topilganligi, serunum yerlarimiz borligi va ayniqsa xalqimizning mehnatsevarligi milliy iqtisodiyotning tarmoqlarini rivoj topishiga olib keldi.
Respublikamiz iqtisodiyoti o`zining ma`lum tarixiga ega. Sobiq SSSR mavjudligida hayotning barcha jabhalari, shu jumladan iqtisodiy hayot markaz tomonidan “tartibga” solinib turilar edi. Respublika uchun dolzarb bo`lgan muammo-masalalarni o`z erki bilan hal etish huquqidan mahrum edi. Qator asosiy boyliklarimiz, jumladan oltin, paxta kabilarning taqdiri markaz ixtiyorida bo`lgan. O`sha davrda mamlakatning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishida nomutanosiblik vujudga keldi.
Mamlakatimiz mustaqillikka erishishi tufayli yuqorida aytib o`tilgan kamchilik-nuqsonlarni tugatish borasida muhim chora-tadbirlar amalgam oshirildi. Hayotimizning barcha jabhalarida, shu jumladan iqtisodiyotda katta ijobiy o`zgarishlar ro`y berdi. Ma`lumki, bozor iqtisodsiyotiga o`tish jarayoni turli mamlakatlarda umumiy qonuniyatlar negizida ro`y beradi va asta-sekin rivojlanib boradi. Shu bilan birga bunday mamlakatlarning har biri bu borada o`ziga xos ayrim xususiyatlarga ega. Bu xususiyatlar xo`jalik tarkibi va yo`nalishi, mamlakatning geografik o`rni, tabiiy-iqlim sharoitlari, mavjud tabiiy boyliklari, milliy-urf odatlar, aholi an`analari bilan belgilanadi. Aytib o`tilgan ana shu omillar e`tiborga olinib Respublikamizda bozor munosabatlariga o`tishning o`ziga xos modeli shakllantirilgan. Ushbu modelning eng asosiy tomonlari mamlakatimiz Prezidenti asarlari va farmonlarida, davlat tomonidan qabul qilingan qonunlar, hukumat qarorlarida o`z aksini topgan.
Bozor iqtisodiyoti talablari asosida Respublikada o`rta va kichik biznes faoliyati, tadbirkorlik, ishbilarmonlik keng tus olmoqda, mulkchilikning turli shakllari vujudga kelmoqda, ishlab chiqarishda davlat tasarrufidagi faoliyatlar doirasi toraya borib nodavlat sohasi keng rivojlanmoqda. O`zbekiston iqtisodiy islohotlarni amalga oshirilishi ustivor masalalarni hal etish, ishlab chiqarishda tarkibiy o`zgarishlarni amalga oshirish, makroiqtisodiy barqarorlikka erishish hamda aholi farovonligini ko`tarish borasida zarur sharoitlar yaratish imkonini bermoqda.
Har qanday mamlakat iqtisodiyotining salohiyati, avvalo, uning tarkibidagi sanoat ishlab chiqarishining rivojlanganligi bilan belgilanadi. Sanoat shaharlarning vujudga kelishi va rivojlanishi, urbanizatsiya jarayoni, transport hamda hududiy ishlab chiqarish majmualarining shakllanishida asosiy omil bo`lib xizmat qiladi.
Mamlakatimiz sanoati milliy iqtisodiyotning yetakchi tarmoqlaridan bo`lgan paxtachilik, ipakchilik kabilarning talab-ehtiyojlarini qondirish maqsadlarida tashkil topdi va rivojlandi. Iqtisodiy islohotlar amalga oshirilayotgan va bozor munosabatlariga o`ta boorish tufayli Respublika sanoat tarmoqlari asta-sekin takomillashib, o`zaro bog`langan majmua shaklini olmoqda.O`zbekiston sanoati respublikada mavjud bo`lgan tabiiy va iqtisodiy boyliklardan, tez o`sib borayotgan mehnat resurslaridan oqilona foydalanish asosida rivojlanmoqda. Respublikada yer bag`ridan topilgan va ishga tushirilgan tabiiy gaz, oltin, mis, qo`rg`oshin, rux, volfram, ko`mir va boshqa boyliklar bu borada ayniqsa katta ahamiyat kasb etmoqda. Asosiy sanoat mahsulotlarining umumiy hajmida sanoatning ulushi kamaya borib, qayta ishlovchi sanoat hissasi ortib bormoqda.
O`zbekiston sanoatida yetakchi o`rinni og`ir sanoat egallab kelmoqda. Ma`lumki, sanoat tarkibiga yoqilg`i-energetika majmuasi, rangli va qora metallurgiya, mashinasozlik majmuasi, qurilish materiallari sanoati kabilar kiradi.
1-jadval


O`zbekiston sanoatining tarmoqlar tarkibi

Sanoat tarmoqlari	Jamiga nisbatan foiz
Elektr energetika	10,2
Yoqilg`i sanoati	13,3
Rangli metallurgiya	8,9
Qora metallurgiya	1,0
Mashinasozlik va metallni qayta ishlash	11,7
Kimyo- va neft-kimyo sanoati	5,4
Yog`ochsozlik va selyuloza qog`oz sanoati	1,2
Qurilish materiallari sanoati	5,5
Oyna, chinni, fayans buyumlari sanoati	0,3
Yengil sanoat	17,3
Oziq-ovqat sanoati	13,6
Un tortish, yorma-omuxta sanoati	9,0
Boshqa sanoat tarmoqlari	2,6

Jadvalda keltirilgan ma`lumotlarda ko`rinib turibdiki, butun sanoatning qariyb uchdan ikki qismini og`ir sanoat tashkil etadi. Og`ir sanoat milliy iqtisodiyotning qator tarmoqlarini yangi texnika va texnologiya bilan ta`minlaydi, transport vositalari va qishloq xo`jaligini tarmoqlarini qayta qurish negizi bo`lib hisoblanadi. Ammo og`ir sanoat mohiyati va uning tutgan o`rni bu bilan chegaralanmaydi. U aholining turli-tuman mahsulotlarga bo`lgan talab-ehtiyojini qondirishda, uning moddiy farovonligini oshirishda ham ahamiyatga ega. Milliy iqtisodiyotning eng muhim tarmog`i bo`lgan og`ir sanoat yengil, oziq- ovqat sanoatlari va qishloq xo`jaligi ishlab chiqarishini fundamenti hisoblanadi.
Og`ir sanoat tarmoqlari orasida elektr energetika sanoati yetakchi o`rinlardan birini egallaydi. Hozirgi zamon ishlab chiqarishining bosh omili va asosi aynan elektr energiya sanoatidir. Milliy va mintaqaviy iqtisodiyotning biron sohasini yoki umuman kundalik hayotimizni bu tarmoqsiz tasavvur qilish qiyin. Elektr quvvatining asosiy qismi Respublikada qad ko`targan qator yirik issiqlik elektr stansiyalarida ishlab chiqariladi. Bunday stansiyalar jumlasiga Sirdaryo, Toshkent, Navoiy, Angren, Taxiatosh IES lari kiradi. O`zbekiston energetika sistemasi umumiy o`rnatilgan quvvati 11,3 mln. kVt. bo`lgan 37 issiqlik va gidravlik elektr stansiyalarida yiliga 55 mlrd. kVt. soatdan ortiq elektr energiyasi ishlab ciqaradi. 1923 yildan Toshkent shahri yaqinida Bo`zsuv kanalida GES qurilishi boshlandi va u 1926 yil 1 mayda ishga tushdi.