Innovatsion rivojlanishni tashkiliy shakillari

4.”Exclusive Milk” korxona faoliyatini rivojlantirish yo’llari.
Hozirgi kunda, bozorda mavjud va yuzga kelishi mumkin bo’lgan vaziyatlarda, ya’ni korxona faolyatiga ta’sir ko’rsatishi mumkin bo’lgan risklar yoki imkoniyatlarni pragnozlashtirish orqali strategic rejalarni tuzib chiqamiz.Strategik rejalarni tuzishdan asosiy maqsad korxonani kelgusi faolyatlariga salbiy ta’sir ko’rsatadigan omillarni aniqlab, korxonaning bozordagi ulushini saqlash va uni kengaytirish hisoblanadi. ”Exclusive Milk” korxonasining asosiy faolyatdan oladigan daromadlari bu sut mahsulotlari hisoblanadi.Korxona faolyani strategik taxlili o’tkazilayotganda, asosan korxona ¹¹ishlab chiqarayotgan sut mahsulotlarini o’rganish va ularni diversifikatsiyalash, ya’ni kelajakda yuqori talabga ega bo’lgan mahsulotlarni aniqlab olishdan iborat bo’ladi. Biz shu kabi masalalarni hal qilish uchun, strategic menenjment va boshqa fanlardn o’rgangan nazariy bilimlarimizni qo’llemiz. Bular Mayklporterning “besh kuchi”,”PEST”,”SWOT”,”Matritsa BCG”,”Matritsa Mackensiy“,”Oyinlar nazariyasi” va boshqa tahlil usullaridan foydalanib,korxonani kelgusidagi muvafaqiyat omillarini belgilovchi strategik rejalarini tuzamiz.Biz dastlabki taxlilimmizni Maykl Porterning “Besh kuchi” taxlilidan foydalanamiz. Bu tahlilni o’tkazish quyidagi holatlarni o’z ichiga oladi. Bozordagi mavjud o’rni bosuvchi tovarlarni mavjudligi, raqobatchilar soni, bozorni o’sish surati, raqobatchilar tomonidan ishlab chiqilgan mahsulotlar soni ko’pligi, narx belgilash erkinligi kiradi. Biz ushbu parametrlarga asoslangan holda, korxonaning qanday holatda ekanligini bilish uchun ularga ekspert tavsiya etgan ballar bilan baxolab chiqamiz. Baxolash categoriyasi 3 qismdan iborat bo’lib, 1 dan 3 ballgacha yuqorida keltirilgan parametrlarimiz baxolanadi va yakunda qo’yilgan umumiy ballarni hisoblab, korxona tarmoqda qanday holatdaligini va uning holatidan kelib chiqib, strategic rejalarni tuzamiz. Birinchi parametrni korxonaning mavjud bozordagi holatidan kelib chiqib, mahsulotlarimizni bozorda ularga bo’lgan o’rni bosuvchi tovarlarni yuzga keltiradigan xavf darajasi o’rtacha deb qabul qildik. Birinchidan, agar bozorda korxona mahsulotlariga o’xshagan tovarlar bo’lsa, ”Exclusive Milk” korxonasi uchun bozorda raqobat ustunligini ta’minlaydigan omillar bu, korxona mahsulot sifatini oshirish, uni bozorda noyob xususiyatlarini oshirish va marketing tadbirlarini o’tkazish kerak bo’ladi. Ikkinchidan strategiyani takomillashtirish bu hozirgi va kelgusidagi bozorni kengayishi juda tez suratlarda o’sib bormoqda. Shunga biz bozorni kengashini yuqori darajada deb hisobladik. Shuning uchun bozorni kengayishini hisobga olib, ishlab chiqarish hajmini va mahsulotlarni diversifikatsiyalsh zaur bo’ladi. Mavjud raqiblar soni va ular tomonidan ishlab chiqiladigan mahsulot sonining ko’pligi parametrlari biz bularga bir xil ball belgiladik, ya’ni Korxonaning mavjud va kelgusi bozordagi faolyatida raqobatchilar ta’siri o’rta darada deb hisobladik.Bularni hisobga olib, raqobatchilar tomonidan xavf darajasini hozirgi kunga nisbatan yuqori bo’lishi mumkin bo’ladi. Shuning uchun o’tkazgan tahlil natijalariga asosan, korxona yangi bozor kannalarini izlashi va yangi turdagi marketing mehanizmlarini ishlab chiqishi zarur. Korxonani xavf yuzga kelishtirishi mumkin bo’lgan xavflardan biri tarmoqda korxona raqobatchi korxonalarni mavjud bo’lishi va ularning “Exclusive Milk” korxonasiga qanday ta’sir ko’rsatishi quyidagi parametrlar orqali baxolab va yakunda biz korxonaga shu kabi to’siqlarni yengib o’tish uchun strategik rejalar tuzib chiqamiz. Ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishda raqiblarning iqtisod qilish darajasi,bozorda mavjud tan olingan brendlarning mabjudligi,davlat siyosati va mavjud raqiblarni raqobat ustunlikka erishish uchun narxlarni pasaytirishga bo’lgan holatlariga biz o’rtacha 2 ball berdik.Agar raqobatchilar,narxlarni pasaytirish siyosatini qo’llash,korxona uchun optimal strategiya bu mahsulotni sifatini oshirish natijasida,ularni noyobligini ta’minlash kerak. Biz qolgan parametrlarni baxolashda quyi va yuqori baxoladik.Bizning tahlilda yana 2 ta yuzga keladigan xavflar mavjud bo’lib, korxonaga xaridorlar tomonidan yuzga keladigan xavflar va xom-ashyo yetkazib beruvchilar tomonidan yuzga kelishi mumkin bo’lgan xavflar.Biz bu xavflarni aniqlashda va bartaraf etishda baxolash parametrlardan foydalanamiz va ularni yakunda baxolab ,bajarishi zarur bo’lgan strategiyalarni ishlab chiqamiz. Xaridorlar yuzaga keltiradigan xavflarni oldini olish uchun, tahlillarga asoslanib, korxona doimiy ravishda xaridorlarni hoxish-istaklarini o’rganib, axolini qatlanimini va xaridorbop mahsulot ishlab chiqarishdir. Yetkazib beruvchilar tomonidan keladigan xavflar oldini olishda,”Exclusive Milk”korxonasi klaster usulidan foydalanishi, ya’ni resurslarni o’zida ishlab chiqarishi kerak bo’ladi. Mahsulot relazisatsiya qilishda xaridorlar ulushiga e’tibor qaratadadigan bo’lsak, korxona oxirgi uch yil mobaynadi realizatsiya ko’rsatkichlari o’sish ko’rsatilayoganini ko’rishimiz mumkin.2019 yilda korxonaning realizatsiya ko’rsatkichi 98 mln$ ga teng bo’ldi. Keyingi yillarda 118 mln va 134 mln$ tashkil etdi. Shu ko’rsatkichlarga asosan biz realizatsiya qilishda xaridorlar ulushi bozor segmentlariga asoslangan holda o’rta daraja deb baxoladik. Korxona ishlab chiqaryotgan mahsulotlari raqobatchi korxona mahsulotriga qaraganda sifatli bo’lib, xaridorlarni korxona maxlotlaridan qoniqish darajasi haridorlar tomonidan yuqori hisobladi.Biz bu parametrlarni baxolashda yuqori deb baxoladik. “Exclusive Milk” korxonasi so’ngi yillarda mahsulot ishlab chiqarishda resurslar yetkazib berishda yuzaga kelishi mumkin bo’lgan to’siqlarni yengib o’tdi. Ya’ni sut mahsulotlarini ishlab chiqarishda “Exclusive Milk”o’zining fermer xo’jaligini tashkil qilib, nafaqat mahsulot ishlab chiqarishda rentabellikni oshirib qolmasdan, korxona o’zining ishlab chiqarayotgan mahsulot turini oshirishga erishdi.


Korxonaning strategik ko’rsatkichlaring keying taxlilini biz PEST ananlizi orqali o’tkazdik. Bu taxlilning asosiy vazifasi korxona faolyatiga ta’sir ko’rsatadigan faktorlarni aniqlab, ularni qay darajada korxona ishlab chiqarish va sotish xajmiga ta’sir ko’rsatishini aniqlashdan iborat. Bu omillarni ta’sirlaridan kelib chiqib, korxonaga muvafaqiyat keltiradigan strategik rejalarni ishlab chiqish hisoblanadi. PEST analizda biz korxonana uchun mavjub yoki potensial risklarni keltirib chiqaradigan 5 ta faktorlarni ko’rib ularni korxona faolyatini belgilab beradigan strategik taxlilar o’tkazib, korxona yo’nalishlarini belgilab olamiz. PEST analizida birinchi o’tkazadigan taxlillarimiz davlat va xalxaro darajada bo’ladigan siyosiy omillarni ko’rib chiqamiz.Siyosiy omillarga soliqlar oshishi, davlatni tashqi siyosati va davlat tomonidan qo’yiladigan majburyatlarni oshishi kiradi. Biz PEST taxlili orqali “Exclusive Milk” korxonasi uchun strategic taxlilini o’tkazyatganimizda,siyosiy omillarni eksport baxolash tizimi orqali 5 balgacha baholaymiz va ularni o’rtachasini topamiz.Topilgan ko’rsatgichlarga asoslanib,siyosiy faktorlar qay darajada korxonaga ta’sir o’tkazishini aniqlaymiz.Analizni keying bosqichida biz muhim faktorlardan biri iqtisodiy omillarni o’rganib,strategic rejalashtirishi amalga oshiramiz. Iqtisodiy omillar, ya’ni inflatsiya, yangi raqobatchilarni paydo bo’lishi va mahsulot narxini tushishi kiradi.Biz jadvalda shu omillarni baxolab, ularni ta’sirini ko’rib chiqamiz. Biz bu omillarni taxlil qilganimizda biz hozirgi bozor sharoitlardan yuzga kelayotgan barqaror bo’lmagan talab va taklif muvozanatlariga asoslanib va tarmoqda mavjud raqiblardan kelib chiqib, biz bu faktorlarni baxolashda yuqori baxolab, korxona faolyatiga ta’sir drajasi yuqori hisoblanadi. Ortacha ballar bu omillar uchun 4.6,4 va 4.6 baxoladik. Hozirgi O’zbekiston sharotidan kelib chiqib, biz ijtoiy-madaniy omillarga biz mahsulotimizga bo’lgan talab is’temolchilar tomonidan pasayib ketishi, axoli turmush darajasi pasayishi va axoli qatlamini o’zgarishini oldik.Is’temolchilardan bo’ladigan talabni pasayishi korxona faolyatiga ko’rsatadigan ta’siri yuqori bo’ladi. Biz 3 balli sistemada 3 ball berdik bu faktorga. O’tkazgan taxlilimizning so’nggi faktori bu hozirgi kunda korxonalar oldida ko’p harakat talab etadigan factor bu texnalogik omillar hisoblanadi.Texnalogik omillarga raqobatchilarni yangi texnika va texnalogiyalardan foydalanib ”Exclusive Milk” korxonasi ishlab chiqarayotgan mahsulotlarga yangi o’rnini bosuvchi tovarlarni paydo bo’lishi orqali,korxonamizni bozordagi ulushini kamayishi,mahsulotlarni suniylashishi va mahsulotni qayta ishlovchi korxonalarni bo’lishidir. Strategik tahlil o’tkazganimizda o’rnini bosuvchi tovarlar “Exclusive Milk” korxonasiga ta’siri yuqori(3 ball) boldi.Mahsulotni suniylashi esa korxonaga ta’siri o’rtacha ta’sirini aniqladik.Jadval-5

Jadval-7
McKinsey / Umumiy matritsaning markazida Electric (GE) ikkita ko'rsatkichga asoslanadi: u kirmoqchi bo'lgan yoki kompaniya allaqachon mavjud bo'lgan bozorning jozibadorligi; va raqobatdagi ustunliklar yoki kompaniya mahsulotining ma'lum bozordagi raqobatbardoshligi. Kompaniyaning portfel strategiyasi ushbu ko'rsatkichlarning kuchiga bog'liq:

• 
  Mahsulotning raqobatbardoshligi qanchalik yuqori bo'lsa va bozorning jozibadorligi qanchalik yuqori bo'lsa, biznesning ushbu sohasida muvaffaqiyatga erishish imkoniyati shunchalik yuqori bo'ladi.
  
• 
  Kompaniyaning mahsuloti raqobatchilarga nisbatan qanchalik zaif bo'lsa, tarmoqning jozibadorligi shunchalik past bo'ladi - bu yo'nalishda biznesning rivojlanishi uchun imkoniyatlar shunchalik past bo'ladi.
  
• 
  Jozibadorlik va raqobatbardoshlik mezonlari tashqi muhit (bozor) va ichki muhit (kompaniyaning mavjud resurslari) tahlilidan tug'iladi. Mezonlar SWOT tahlilining mezonlariga juda o'xshash va undan qarz olish mumkin.
  
• 
  Jozibadorlik va raqobatbardoshlik mezonlarining universal ro'yxati yo'q. Har bir aniq tahlil uchun kompaniyada mavjud bo'lgan ma'lumotlar asosida alohida ro'yxat tuziladi.
  

Har qanday uslubiy ishlanmalarning amaliy ahamiyati shundan iboratki, ular korxonalar tomonidan xo‘jalik faoliyatini boshqarishda keng qo‘llanilishi va o‘ziga xos iqtisodiy samara berishi kerak. Ushbu mustahkam tamoyilga amal qilgan holda biz tavsiyalar beramiz va imkoniyatlarni ochib beramiz amaliy qo'llash, shuningdek ko'rsatish iqtisodiy samaradorlik voqealarni tasvirlab berdi.

Shartli korxonaning innovatsion rivojlanish strategiyasini shakllantirish misolida yangi texnologiyalarni qo'llash metodologiyasidan foydalanish imkoniyatlarini ochib berish tavsiya etiladi, uni tadqiqot natijalarini amaliy qo'llash ob'ekti sifatida tanlash istagidan qat'i nazar. o'ziga xos iqtisodiy omillar, innovatsion rivojlanish metodologiyasining universalligini ko'rsatish.¹² Ishlanmalarning iqtisodiy samaradorligini ularni qo'llashdan keyin kutilayotgan iqtisodiy natijalarni tahlil qilish asosida baholash mumkin.
Iqtisodiy aylanmaga yangi texnologiyalarni jalb qilish strategiyasini ishlab chiqishning boshlang'ich nuqtasi korxonaning innovatsion xatti-harakatlarini baholash bo'lishi mumkin. Buning uchun strategik xulq-atvorni shakllantirish bosqichida, xususan, ko'rsatkichlar guruhini hisoblash asosida tashqi muhitni tahlil qilganda, agar korxonaning tashqi muhitdagi mavqei qanday o'zgarishini aniqlash mumkin. xo‘jalik faoliyatini rivojlantirishning innovatsion yo‘lini tanlaydi.
Baho innovatsion faoliyat bozordagi strategik xulq-atvorini shakllantirishda korxonaning ichki muhitini tahlil qilish bilan birga amalga oshiriladi. Ushbu usul iqtisodiy ko'rsatkichlar yordamida ilmiy-tadqiqot va ishlanmalar sohasidagi korxona holatini tahlil qilish va ularni mos yozuvlar qiymatlari bilan solishtirish imkonini beradi. Bunday tahlilni o'tkazish
Korxonaning innovatsion sohada to‘plangan tajribasi va imkoniyatlarini baholash va uning keyingi texnologik rivojlanishini dastlabki tanlash imkonini beradi. Bunday holda, asosiy e'tibor ma'lum bir korxonaning ma'lum turdagi innovatsiyalarni o'zlashtirish imkoniyatlarini baholashga qaratilishi kerak - yangi yoki takomillashtirilmoqda. Buning uchun ma'lumotlardan moliyaviy hisob va korxona hisobotida ishlab chiqarishni innovatsion rivojlantirishni amalga oshirish uchun ularga yuboriladigan xarajatlarni ajratib ko'rsatish va guruhlash kerak.
Innovatsion loyihalarni baholash va tanlash nafaqat korxonani innovatsion rivojlantirish strategiyalarini shakllantirish jarayonining eng muhim bosqichlari, balki ularning eng ko'p vaqt talab qiladigan bosqichidir. Biznes-rejalar ko'rinishidagi innovatsion loyihalar taqdimoti ham eng puxta tayyorgarlik va professional ijroni talab qiladi. Iqtisodiy baholash va yangi yoki takomillashtirilgan texnologiyalarni joriy etish uchun tanlash bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun korxonada innovatsion dizaynda ishtirok etishi kerak bo'lgan bo'limlar aniqlanadi. Bu loyiha ishtirokchilari o'rtasida tahliliy ma'lumotlarni to'plash va tahlil qilish bo'yicha faoliyatni oqilona taqsimlash imkonini beradi va yuqori ixtisoslashgan mutaxassislarni jalb qilish qabul qilinadigan qarorlarning sifat darajasini oshiradi.
Innovatsion dizayn masalalarini ko'rib chiqishdan oldin investitsiya nazoratini tashkil etish talablarini o'rganish kerak. Biz biznesni rejalashtirishdagi uslubiy yondashuvlar haqida gapiramiz, unga ko'ra taklif etilayotgan loyihalarga tegishli barcha ma'lumotlar ishlab chiquvchilarning o'zlari va foydalanuvchilar tomonidan nazorat qilinishi kerak.
Yirik diversifikatsiyalangan kompaniyalar bir vaqtning o'zida o'sish va rivojlanish uchun bir emas, balki bir nechta parallel strategiyalarni amalga oshirishi mumkin, ular ko'paytirishning turli muammolarini hal qilishga qaratilgan.¹³
O'z iqtisodiy faoliyatining samaradorligi. Amalda, vaziyat ba'zan shunday rivojlanadiki, ba'zi strategiyalar boshqalarning zarariga ustunlik qiladi. Yangi texnologiyalarning uzluksiz va to'liq rivojlanishi uchun kompleksni shakllantirish kerak ko'rsatmalar innovatsion rivojlanish strategiyalari va korxonaning boshqa korporativ rejalarini samarali integratsiyalashga qaratilgan. Bu erda turli xil o'zaro munosabatlarni o'rnatish usullarini ishlab chiqish kerak tarkibiy bo'linmalar yoqilgan operativ boshqaruv innovatsion rivojlanish. Texnologik nazorat, strategik monitoring va innovatsion siyosat belgilangan vazifalarni hal qilishga qodir mexanizmga aylanishi mumkin. Korxonaning innovatsion rivojlanishini boshqarish iqtisod fani uchun endigina dolzarb bo'lib borayotgan mavzudir. Iqtisodiyot aylanmasiga yangi texnologiyalarni samarali jalb etish muammosining dolzarbligi iqtisodiy rivojlanish kategoriyasi va ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning qaytarilmasligi bilan bog‘liq. Tobora ko'proq yangi texnologiyalarning uzluksiz paydo bo'lishi doimiy o'zgarishlarni keltirib chiqaradi iqtisodiy tizim. Qaysidir paytlarda yangi iqtisodiy voqelikni eski usullar bilan boshqarishning iloji yo‘q. Ustida hozirgi bosqich iqtisodiy muhitni o'zgartirish, korxonalarning yangi texnologiyalarni iqtisodiy aylanmaga jalb qilish faolligini oshirishning mumkin bo'lgan usullaridan biri yangi texnologiyalarning turi va ko'lamini hisobga olgan holda strategik va innovatsion boshqaruvni integratsiyalash mexanizmi bo'lishi mumkin.¹⁴
Iqtisodiy muhitning o‘zgarishi sharoitida innovatsiyalarni joriy etish nazariyasi va amaliyotini tahlil qilish bugungi kunda ushbu jarayonlarni boshqarishda yangi uslubiy baza yaratish zarurligini ko‘rsatadi.

Biz avvalgi rejalarimizda “Exclusive Milk’’ korxonasini tavsifi va strategic tahlillarini ko’rib chiqdik. Hozir shu taxlillarga asosan korxonaning rivojlanish strategiyalarini takomillashtirishlarni ko’rib chiqamiz. Avval aytib o’tkanimizdek, korxonaning maqsadi ko’proq daromad olsish va bozorda o’z o’rnini kengaytirish bo’lib, bunga erishishga biz o’tkazgan taxlilar yordamida rivojlanish strategiyalarini takomllashtirish hisoblanadi. Birinchi navbatda biz korxona ishlab chiqaryotgan mahsulotlar xajmini ko’paytirish va marketing tadqiqotlarga asoslanib, sotishga bo’gliq ravishda optimal ishlab chiqarish strategiyasini ishlab chiqish hisoblanadi. Bunday strategiyada korxona ishlab chiqaryotgan mahsulotlarni realizatsiya qilishda, tashqi va ichki omillarni hisobga olib, daromad olishda optimal strategiyaga erishish tushuniladi. Ya’ni ishlab chiqargan mahsulotlari omborda saqlanib qolmasdan, to’laligicha realizatsiya qilinadi.Bunday ishlab chiqarish startegiyasini tuzishda biz o’yinlar nazariyasi taxlilidan foydalanamiz. O`yinlar nazaryasini korxonalar faolyatida qo`llanilishini ko`rib chiqamiz.Misol uchun Andijon viloyatidagi “Exclusive Milk” korxonasini olaylik.Bu korxona asosan sut mahsulotlari ishlab chiqaradi Bu korxona o`z mahsulotlarini butun O`zbekiston Respubkikasi do`konlariga yetkazib beradi.Bu korxona ishlab chiqaradigan mahsulotlarini sotilishi ob-havo sharoitiga bog`liq bo`ladi.Ya`ni issiq havoda qatiq mahsulotini istemol qilishga bo`lgan ehtiyoj ortib boradi,aksincha sovuq havoda sut mahsulotiga bo`lgan talab yuqori bo`ladi.Izlanishlar shuni ko`rsatdiki,statistik ma`lumotlarda mart-aprel oylarida agarda ob-havo issiq kelsa, 2500 litr sut va 5000 litr qatiq va sotiladi,agarda iqlim sovuq bo`lsa ,5500litr sut 2000 litr qatiq sotiladi.1 litr sutni ishlab chiqarish uchun ketadigan xarajat 6000 so`mni uni sotilish narxi esa 8000 so`m bo`ladi,qatiqni tannarxi esa 7000 so`m sotilishi esa 10000 so`m bo`ladi.Bizga shunday masala qo`yilyaptiki,korxona shunday rejali ishlab chiqarsinki, bahor oylaridagi ob- havoning qanday bo`lishidan qat`i nazar korxona ishlab chiqargan mahsuloti uchun o`rtacha foyda olishi kerak bo`ladi?