Innovatsiya-ziyo

MADANIY NUTQNING GRAMMATIK VA USLUBIY
ME’YORLARI BO‘YICHA MASHQ
Reja:
1. Madaniy nutqning grammatik m e’yorlari bo‘yicha mashq.
2. Madaniy nutqning uslubiy m e’yorlari bo'yicha mashq.
M ashg'ulot annotatsiyasi
Grammatik m e’yor morfologik va sintaktik me’yordan iborat. Bu 
me’yor so‘z shakl, qo'shimcha, so‘z birikmasi va gap tuzish jarayonini 
tartibga 
soladi. 
0 ‘zbek 
tilida 
morfologik 
me’yor 
asosida 
qo‘shimchalaming tegishli shakllari qabul qilingan. Biroq nutqda 
qo‘shimcha bilan bog'liq nome’yoriy holatlar uchraydi. Ko‘p hollarda 
-ningva -ni, -ga va -da kelishik qo‘shimchalarini qo‘llashdayoki -li va 
-lik qo‘shimchalarini farqlashda, -kaz va -qaz va boshqa nisbat 
qo‘shimchalari qo‘llanishida xatolikka yo‘l qo‘yiladi. Bunday holat 
ba’zan sintaktik satli birliklarining qo‘llanishida ham kuzatiladi. 
Masai an: Otadek farzandiga kim kuyar axir, О naqadar og'ir 
farzandning dog'i (Shukrullo). Berilgan gapda so‘zlar tartibiga rioya 
qilinmagan, y a’ni otadek va farzandiga so‘zlarining noto‘g ‘ri 
o'rinlashuvi sintaktik m e’yor buzilishiga dalil. Adabiy tilning uslubiy 
me’yori nutq vaziyati, so'zlovchining kommunikativ maqsadi asosida 
til birliklaridan eng ma’qulini qo‘llashni tartibga soladi. Uslubiy 
me’yor asoslari: a) til birligi hamma uchxm yagona va mushtarak 
bo‘lishi; b) uzoq vaqt keng qo‘llab kelingan bo‘lishi.
Uslubiy me’yor nutq ko'rinishini belgilashda zarur. Nutqning 
vazifaviy uslublari o‘ziga xos til birligini qo‘llashni talab qiladi. Til 
birligining so‘zning noo'rin qo‘llanishi yoki noaniq ishlatilishi uslubiy 
xatolik sanaladi. Misol: Otning jilovini siltab, tezlashni qistadi 
(M.Hakim. “U chrashuv”). Buning o‘miga Otni jadallatdi j umlasining 
qo‘llanishi m a’qul.
Tavsiya etiladigan adabiyotlar
Asosiy adabiyotlar:
1. 
Begnlatov E., Mamatov A. Adabiy norma nazariyasi. 1-qism. -
Toshkent: “Navro‘z”, 1997.
84

---

2. Kaykovus. Qobusnoma. To‘ldirilgan ikkinchi nashri. -
Toshkent: “0 ‘qituvchi”, 2006.
3. Mahmudov N. O'qituvehining nutqi madaniyati. - Toshkent: 
Alisher Navoiy nomidagi 0 ‘zbekiston Milliy kutubxonasi nashriyoti, 
2007.
4. Kamegi D. 0 ‘z-o‘ziga ishonch hosil qilish va omma oldida 
so‘zlash san’ati. - Toshkent: “Yangi asr avlodi”, 2010.
5. Rasulov R. Nutq madaniyati va notiqlik san’ati. - Toshkent: 
“0 ‘zbekiston”, 2009.
6. Qo‘ng‘urov R., Begmatov E., Tojiyev Y. Nutq madaniyati va 
uslubiyat asoslari. -Toshkent: “0 ‘qituvchi”, 1992.