Innovatsiyalar vazirligi jizzax politexnika instituti huziridagi sharof rashidov politexnika texnikumi

Reja:

5.1. Populyatsiya individlar soni va zichligi.

5.2. Populyatsiya individlar soning o’zgarishi.

Tayanch iboralar: Populyatsiya, zotlar soni, zichligi, o’lim va tug’ilish soni, maydonga oid, yoshga oid, jinsga oid tuzilishi, emigratsiya va immigratsiya, zotlar sonini o’zgarish usullari.

5.1. Populyatsiya individlar soni va zichligi.

Populyatsiyalarni o’rganishda asosan ikki guruh miqdoriy ko’rsatkichlardan foydalaniladi. Bularning birinchisi statik ko’rsatkichlar bo’lib, populyatsiyaning ma’lum vaqtdagi holatini ifodalaydi. Ikkinchisi- dinamik ko’rsatkichlar- ma’lum vaqt oralig’ida populyatsiyada o’tadigan jarayonlarni tavsiflaydi. Statik ko’rsatkichlarga populyatsiya soni, zichligi va populyatsiya tuzilmasi kiradi. Albatta, statik ko’rsatkichlar doimiy bo’lmasdan vaqt davomida o’zgarib turishi mumkin. Lekin bu o’zgarishlar jadalligi dinamik ko’rsatkichlar bilan baxolanadi. Populyatsiya soni deganda mazkur populyatsiyadagi individlarning umumiy soni tushuniladi. Tabiatdagi populyatsiyalarda individlar sonini aniqlash juda qiyin. Lekin, bu ko’rsatkichni aniqlash ,ayniqsa, “Qizil kitob”ga kiritilgan turlar uchun juda muhim. Ko’pchilik xollarda populyatsiya soni oddiy sanash yo’li bilan aniqlanadi. Ba’zan populyatsiya sonini aniqlashda individlarga belgi ko’yish usulidan ham foydalaniladi. Aksariat xollarda populyatsiyadagi individlarning umumiy sonini aniqlashning imkoni bo’lmaydi. Bunda populyatsiya soni zichlikni aniqlash orqali topiladi.

Populyatsiya zichligi - maydon birligidagi individlar sonidir. Turli organizmlarda zichlikning o’ziga xos ifodalash usullari mavjud. Quruqlik va bentos o’simlik va hayvonlarining zichligi maydon birligidagi individlar soni orqali ifodalanadi. Plangton organizmlarda esa zichlik xajm yoki yuza birligidagi organizmlar sonida ifodalanadi. Tuproqdagi organizmlar zichligini massa yoki xajm birligida ifodalash mumkin. Populyatsiya - nafaqat makonda, balki zamonda ham mavjud, bir butunlikka ega bo’lgan individlar yigindisidir. Populyatsiyada hamma vaqt avlodlar almashinishi sodir bo’lib turadi. Binobarin, populyatsiyaning yashash davri hamma vaqt alohida individ hayotiga nisbatan ancha uzoq bo’ladi.

Populyatsiyada sodir bo’ladigan jarayonlarning jadalligini baxolaydigan ko’rsatkichlar populyatsiyaning dinamik ko’rsatkichlari deyiladi. Dinamik ko’rsatkichlarga tug’ilish va o’lim kiradi. Shu ko’rsatkichlar populyatsiya soni o’zgarishini belgilaydi.

Ma’lum vaqt oraligida populyatsiyadagi individlar tomonidan yaratilgan yangi individlar soni tug’ilishni ifodalaydi. Populyatsiyadagi tug’ilish ko’plab omillarga, masalan, ko’payishga qobiliyatli individlar soniga, avlodlar takrorlanish tezligiga va h.o. larga bog’liq. O’lim tug’ilishga qarama-qarshi jarayon bo’lib, vaqt birligi ichida ulgan individlar sonini ifodalaydi.

Tug’ilish va o’lim o’rtasidagi farq populyatsiya soni o’zgarish tezligini tavsiflaydi. Agar tug’ilish o’limga teng bo’lsa, populyatsiya sonini doimiy saqlaydi. Agar tug’ilish o’limdan katta bo’lsa, populyatsiya soni o’sadi va, aksincha, o’lim tug’iliщdan katta bo’lsa, populyatsiya soni kamayadi.

Populyatsiyadagi o’lim individlarning genetik va fiziologik sifatliligiga, tashqi muhit omillarining ta’siriga va h.o. larga bog’liq bo’ladi. Hayotning turli davrlarida individlarning nobud bo’lishi turlicha xajmda bo’ladi. Agar individlar yashab qolishining yoshga bog’liqliligini grafik asosida tasvirlasak “yashab qolish egri chizigi” hosil bo’ladi. Hozirgi vaqtda ko’pchiliq organizmlar uchun yashab qolish egri chizigi aniqlangan. Yashab qolish egri chizigining 3 ta asosiy tipi mavjud. Birinchi tip yashab qolish egri chizigi shunday paytda hosil bo’ladiki, bunda hayotning katta qismida o’lim juda kam bo’lib, keyin qisqa vaqt ichida individlar yoppasiga uladi. Bunday yashovchanlik egri chizigi ko’pchiliq xasharotlarga, yirik sut emizuvchilarga va odamlarga xos. Ikkinchi tip egri chizik barcha yoshlarda o’lim bir xil bo’lganda hosil bo’ladi. Bunday yashovchanlik qushlar, baliklar, sudralib yuruvchilar, ko’p yillik utchil o’simliklar uchun xosdir. Uchinchi tip egri chizik shu paytda hosil bo’ladiki, bunda hayotning dastlabki davrida individlar yoppasiga uladi, lekin hayotning keyingi davrlarida o’lim past darajada bo’ladi. Ko’pchiliq plangton organizmlar, serpusht va nasl xaqida qayg’urmaydigan organizmlar shunday yashovchanlik egri chizigiga ega.