Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

13.6. Ya.A.Komenskiyning pedagogik nazariyasi
Yan Amos Komenskiy (1592-1670) Chexoslovakiyalik gumanist-
pedagog. Yan Amos Komenskiy pedagogika ilmning poydevorini qurgan, uning 
keyingi rivojlanish yo‘llarini ko‘rsatib bergan, o‘zining ongli hayotini, amaliy 
pedagogik faoliyatini bolalarni o‘qitish va tarbiyalashdek olijanob ishga 
bag‘ishlagan ulug‘ pedagogdir. 
Buyuk chex pedagogi Ya.A.Komenskiy 1592-yil 28-mart «Ugorskiy 
Brod» degan joyda Moraviyada tegirmonchi oilasida dunyoga keladi. Uning 
oilasi ruhoniy «Chex qardoshlari» jamoasiga tegishli bo‘lib, bu jamoa 
Chexiyaning ozodligi uchun kurashuvchi vatanparvarlarni o‘z atrofiga to‘plagan 
edi. 
Komenskiy ota-onasidan ajralib, ancha vaqt o‘qiy olmaydi, 16 yoshida 
«Chex qardoshlari» jamoasining yordami bilan lotin maktabiga o‘qishga kiradi, 
bu yerda u tarbiya tizimining yomonligini, o‘quv metodlarining yaramasligini 
ko‘radi va tushunadi. «Men o‘sha vaqtdayot tarbiya masalasida mamlakatimni 
orqada ekanligini ko‘rdim. Men o‘sha davrdayoq fan va tarbiya hammaga 
tegishli bo‘lishi kerakligi o‘yladim» degan edi Komenskiy. Maktabni tugatgach 
Xorborni universitetiga (Germaniyada) o‘qishga kiradi, uni tugatgach 
Geydelberg universitetida ma’ruza kursini tinglaydi, bu universitetda o‘sha 
davrda ilg‘or professorlar ishlardi. Komenskiy Avstriya, Gollandiyada bo‘lib 

---

416 
iqtisodiy, siyosiy va madaniy turmushni o‘rganadi. SHuningdek, o‘zining ilmi va 
dunyoqarashini kengaytiradi.
O‘sha davrda urush alohida knyazliklar orasida tez-tez bo‘lib turar edi. 
30 yillik urush (1618—1648) davomida chex qardoshlari jamoasi o‘zining 
mustaqilligi uchun kurashishi sababli nemis dvoryanlari tomonidan haydaladi. 
Haydalish natijasida Komenskiy xotini va bolasidan juda bo‘ladi. Qo‘lyozmalari 
yo‘qoladi. 
«Chex qardoshlari» ko‘chib kelib o‘rnashgan Polshadagi Leshno 
shahrida Komenskiy qardoshlik maktabiga rahbarlik qiladi, u yerda gimnaziya 
tashkil etadi. U o‘zining qariyb 80 yillik umri davomida pedagogika, ta’lim-
tarbiya, falsafa, ilohiyotga oid 250 dan ortiq asarlar, darsliklar yaratdi. Bulardan 
yiriklari: «Tillar va hamma fanlarning ochiq eshigi» (1631), «Buyuk didaktika» 
(1632), «Onalar maktabi» (1632), «Pansofiya maktabi» (1651), «Yaxshi tashkil 
etilgan maktab qonunlari» (1953), «Hislar vositasi bilan idrok qilinadigan 
narsalarning suratlari» (1658) nomli asar va darsliklar. Shuningdek, logika, 
fizika, lotin tili, grek tili kabi kitoblar yozadi. Darsliklari hayotlik davridayoq 
ko‘p tillarga tarjima qilinib, Komenskiyning nomini butun dunyoga tanitadi. 
8-chizma 
Komenskiy «Kishilik jamiyati ishlarini yaxshilash haqida hammaga 
talluqli maslahat» nomli 7 jildli katta asar yozdi (U hayot ekanligi vaqtida 
hammasi bo‘lib 2 jildi bosilib chiqdi, qolgan jildlari esa faqat 1935 yilda topildi 
va CHexoslovakiyada chop qilindi). Bu asarida «Hammani va hamma narsada 
har tomonlama tuzatish»ning insonparvarlik va demokratik dasturini belgilab 
chiqdi va kishilik jamiyatini isloh qilish rejasini ilgari surdi.