Innovatsiyalar vazirligi navoiy davlat pedagogika instituti d. A. Axatova

Mavzu 
Bilaman 
Bilib oldim 
Bilishni xoxlayman 
Suqrot 
Platon 
Arastu 
Demokrit 

---

427 
15. Klaster metodi bilan ishlang
 
 
Tayanch so‘z va iboralar: Pol Lafarg, “yangi maktablar”, 
E.Demolen, Avgust Lay, eksperimental pedagogika, K.D.Ushinskiy, 
Moskva dorilfununi, Yaroslavl litseyi, kameral fanlar, Smol‘niy 
instituti, sinflar inspektori, «Tarbiya» jurnali, «Xalq maorifi» jurnali, darsliklar, 
didaktik qoidalar, «Tarbiyaning xalqchilligi g‘oyasi», axloqiy tarbiya vositalari, 
«Pedagogik adabiyotning foydasi».
14-Mavzu: XIX asrning II yarmi – XX asrda jahon pedagogika fanining 
rivoji. K.D.Ushinskiyning pedagogik merosi 
 
 
XIX asrning 2-yarmi – XX asrda jahon pedagogika fanining rivoji 
K.D.Ushinskiyning pedagogik faoliyat va qarashlari. 
L.N.Тolstoyning pedagogik faoliyat. 
8. A.S.Makarenkolarning pedagogikа rivojiga qo‘shgan hissasi 

---

428 
14.1. XIX asrning 2-yarmi – XX asrda jahon pedagogika fanining 
rivoji. 
XIX asrning 2-yarmida G‘arbiy Yevropa davlatlarida monopolistik 
kapitalizm o‘sib bordi va XX asrning boshlarida moliya kapitalining 
hukmronligi o‘rnatildi. Butun dunyo kapitalistik davlatlar tomonidan taqsimlanib 
olingan edi. Maktab va maorif taraqqiyoti ham davom etdi.
Sotsial demokratlardan fransuz Pol Lafarg (1842-1914) ham 
mehnatkashlarning ilm olish huquqi uchun, xotin-qizlar manfaati uchun 
kurashdi. U ishchilarga chinakam ilmiy asosda keng va chuqur ilm berishni talab 
qildi. 
XIX asrning oxiri – XX asr boshlarida ko‘plab pedagogik nazariyalar 
paydo bo‘ldi. Bulardan biri “yangi maktablar” degan pedagogik oqim edm. 
Jenevada yangi maktablarning xalqaro birlashmasi tuzildi va Angliya, Fransiya, 
Belgiya, Shveysariya, AQSh kabi davlatlarda ochilgan o‘u tipdagi maktabga 
qo‘yilgan umumiy talablarni ta’riflab berdi. Ularda o‘qish uchun to‘lov yuqori 
edi. Bu maktablarda ta’lim-tarbiyaning yangi, erkin va faol metodlari 
qo‘llanildi. Ularning afzalliklari: o‘g‘il va qiz bolalar birga o‘qirdi, 
mashg‘ulotlarni yuksak malakali o‘qituvchilar olib borgan, kabinet va 
laboratoriyalar tashkil etilgan, jismoniy va estetik tarbiyaga katta e’tibor 
berilgan. Boshqa fanlar qatorida qo‘l mehnati (slesarlik, duradgorlik) o‘rgatilar, 
bolalar, sabzavotchilik, qishloq xo‘jalik ishlari bilan ham tanishganlar. 
Bunday maktablar shahardan chetda, xushmanzara joylarda ochilgan. 
Fransuz pedagogi E.Demolen “yangi maktablar” nazariyachisi va tashkilotchisi 
edi. Uning fikricha, ta’lim va tarbiya sinfiy manfaatlardan yuqori turishi lozim 
edi. 
“Yangi maktablar”ning nazariyachilaridan biri shveytsariyalik A.Fer’erning
fikricha, “yangi maktablar”-amaliy pedagogikaning laboratoriyasidir. Bu 
maktablarda bolalarning miyasini yodlab olingan bilimlar bilan to‘ldirish yo‘li 
bilan ta’lim berishdan ko‘ra, uning fikrlash qobiliyatini umumiy o‘stirish yo‘li 

---

429 
bilan ta’lim berishga harakat qilinadi. O‘quvchilarga qanday qilib kuzatishni,
farazlar topishni, o‘z taxminlarini tekshirib ko‘rishni o‘rgatadilar. Bu 
maktablarda o‘qitish faktlar va tajribaga, bolalarning tashabbuskorligi va 
mustqailligini tarbiyalashga asoslanar edi. A.Fer’er bu maktablarda bolaning 
yosh xususiyatlarini hisobga olib borish, har bir o‘quvchiga individual ta’lim va 
tarbiya berish, uning ijobiy sifatlarini topish va bu sifatlarni o‘stirish zarur deb 
hisoblaydi.
Nemis nazariyotchilaridan Georg Kershenshteyner (1854-1932) “Grajdanlik 
tarbiyasi va mehnat maktabi” g‘oyasi bilan maydonga chiqdi. Bunday tarbiya 
xalq maktabi, ommaviy maktab orqali berilishi lozim edi. Bu davrda 
Germaniya iqtisodiyoti tez taraqqiy etdi. Siyosiy tarbiya olgan ishchilar talab 
etildi Kershenshteyner bu talablarni qondiradigan pedagogik tizimni ishlab 
chiqdi. Uning fikricha, “ mehnat maktabining mohiyati shundan iborat ediki, bu 
maktab o‘quvchilarga eng oz bilim berib, ularni yetarlicha uquvli, malakali va 
mehnatsevar qilib, shuningdek, tegishli grajdanlik e’tiqodlariga ega qilib 
yetishtirishlari kerak” edi. 
Yana bir nemis pedagogi Vilgelm Avgust Lay (1862-1926) “Ish-harakat 
pedagogikasi” nazariyasini ilgari surdi. Lay pedagogik jarayonda ifodaga , 
tasvirga katta ahamiyat berdi. Uning fikricha, tasvirlashning har qanday turlari: 
rasm solish, loy va plastilindan buyumlar yasash, narsalarning modelini yasash, 
chizmachilik, dramatizatsiya, ashula, raqs, hamda hayvonlarni parvarish qilish 
tajribalarini o‘tkazish, ohzaki va yozma ishlar va shu kabilar “ifodalash” 
vositalaridir. U o‘qitish jarayonini “kuzatish-ashyoviy qism” va “tasviriy-
shakliy” qism deb ikki qismga bo‘ladi. U pedagogikani biologiyalashtiradi.
XIX asrning oxiridan boshlab Germaniya, Angliya va AQShda 
eksperimental pedagogika deb atalgan oqim keng yoyildi. Bu pedagogika bolani 
eksperiment asosida o‘rganishning yangi metodlarini topishni o‘z oldiga vazifa 
qilib qo‘ydi.

---

430 
Bu pedagogika bolalarning aqliy iste’dodini tadqiq qilish uchun “testlar 
metodi” deb atalgan metoddan keng foydalandilar.
Nemis eksperimental pedagogikasining ko‘zga ko‘ringan namoyondasi 
bo‘lgan Ernst Meyman(1862-1915) “Eksperimental pedagogikasiga kirish” 
degan darslik yozdi.
AQShda eksperimental pedagogikaning yirik vakili Eduard Torndayk 
(1874-1949”) edi. U bixeviorizm ta’limotiga asoslanadi. Bu t’limotga ko‘ra, 
odamning xulq-atvori mexanik stimullar organizmda bevosita tug‘diraldigan va 
ko‘plab qilinadigan mexanik mashqlar bilan mustahkamlanadigan sof tashqi 
reaksiyalardir.
Torndayk va uning izdoshlari pedagogika sohasidagi eksperimentlarni 
testlar asosida javob to‘plashdan iborat qilib qo‘ydilar. Testlar XX asrning 40-
50 yillarida faqat AQShda emas, Angliya va Fransiyada ham ken yoyildi.
XIX asrning 2-yarmi – XX asrlarda boshqa mamlakatlarda ham turli 
pedagoglar ilg‘or pedagogik g‘oyalari bilan chiqib, fan rivojiga katta hissa 
qo‘shdilar.
Xristina Danilovna Alchevskaya (1841-1920) Ukraina maorifini 
yuksaltirish, kattalarni o‘qitishning samarali usullarini izlab topishga harakat 
qildi.
Ozarbayjon ma’rifatparvari Mirza Fatali Oxundov (1812-1878) yangi 
asosdagi ancha oson va hammaga tushunarli bo‘lgan ozarbayjon alfavitini 
yaratdi. Adabiy ozorbayjon tilini yaratdi.
Qayum Nosiri (1825-1902) tatar xalqi maorifi rivojiga katta hissa 
qo‘shdi. Qozondagi birinchi rus-tatar maktabida o‘qituvchilik qildi. Pedagogika, 
falsafa, lingvistika va tarixga doir asarlar yozdi.
Ibray Oltinsarin (1841-1889) buyuk qozoq pedagogi, olimi va o‘oiri. 
Qozog‘iston ko‘chmanchi aholisining bolalariga ta’lim-tarbiya berishga 
moslashtirilgan maktab-internatlar tizimini tashkil etdi. Xotin-qizlar ta’limini 
yo‘lga qo‘ydi. Darsliklar tuzdi. 

---

431 
Abay Qo‘shnonboyev (1845-1904) mashhur qozoq shoiri, mutafakkir va 
pedagogi. Maktablarda qo‘llash uchun hikoyalar to‘plami yozdi. U ta’limda 
sxolostikaga qarshi, quruq yodlashga, tayoq intizomiga qarshi chiqdi.
Ahmad Donish (1827-1897) tojik yozuvchi va faylasufi. Buxoroda tug‘ilib 
o‘sadi. Maktab ta’limida islohotlarni taklif qilgan. “Bolalarga hunar va 
mashg‘ulotlarning foydasi haqida nasihat” kitobida pedagogik g‘oyalari bayon 
etiladi