Innovatsiyalar vazirligi nizomiy nomidagi toshkent davlat pedagogika universiteti

---

OʻZBEKISTON RESPUBLIKASI OLIY TA’LIM, FAN VA 
INNOVATSIYALAR VAZIRLIGI NIZOMIY NOMIDAGI TOSHKENT 
DAVLAT PEDAGOGIKA UNIVERSITETI 
Tabiiy fanlar fakulteti 
GIBA yo’nalishi 
2-bosqich talabasi
 
Ekologiya va tabiatni muhofaza qilish
fanidan 
MUSTAQIL ISHI 
MAVZU:Ekologik inqirozning oldini olish muammolari 
 
Bajardi:Boltayeva N 
Qabul qildi:Sheraliyev A 
 
Toshkent - 2023 

---

Reja: 
1.Ekologik imqiroz nima. 
2.O’zbekistonda Ekologik inqirozni oldini olish muammolari. 

---

Ekologik inqiroz-bu ekologik vaziyatning o'ziga xos turi bo'lib, unda turlardan biri 
yoki populyatsiyasining yashash muhiti uning mavjudligini shubha ostiga 
qo'yadigan darajada o'zgaradi. Inqirozning asosiy sabablari: 
Abiotik: atrof-muhit sifati abiotik atrof-muhit omillari o'zgarganidan keyin 
(masalan, haroratning oshishi yoki yomg'irning kamayishi) turlarning ehtiyojlariga 
nisbatan yomonlashadi. 
Biotik: atrof-muhit yirtqichlarning bosimi ortishi yoki aholi sonining ko'payishi 
tufayli turlarning (yoki populyatsiyaning) omon qolishi uchun qiyinlashadi. 
Antropogen: inson faoliyati natijasida atrof-muhit holati yomonlashadi 
(cheklangan tabiiy resurslardan oqilona foydalanish va taqsimlash, korxonalar 
tomonidan zararli issiqxona gazlarining atmosfera qatlamlariga chiqarilishi va 
boshqalar). 
Inqiroz bo'lishi mumkin: Global,mahalliy. 
Global ekologik inqirozga qarshi kurashish mahalliy inqirozga qaraganda ancha 
qiyin. Ushbu muammoni hal qilishga faqat insoniyat tomonidan ishlab chiqarilgan 
ifloslanishni ekotizimlar o'zlari hal qila oladigan darajaga kamaytirish orqali 
erishish mumkin. Hozirgi vaqtda global ekologik inqiroz to'rtta asosiy 
komponentni o'z ichiga oladi: kislotali yomg'ir, issiqxona effekti, sayyoramizning 
superekotoksikantlar bilan ifloslanishi va ozon teshiklari. 
Uzluksiz muvozanatning evolyutsion nazariyasi shuni ko'rsatadiki, noyob ekologik 
inqirozlar tez evolyutsiyaning dvigateli bo'lishi mumkin. 
Abiotik omillar 
Iqlim o'zgarishi ekotizimlarga katta ta'sir ko'rsatishni boshlaydi. Global isish 
tufayli qor yog'ishi kamaymoqda va dengiz sathi ko'tarilmoqda. Ko'tarilgan harorat 
bilan birga yashash uchun ekotizimlar o'zgarishi kerak. Natijada, ko'plab turlar 
yashash joylarini tark etishlari mumkin. 
Qutb ayiqlari xavf ostida. 
Ular o'zlarining asosiy oziq — ovqatlari-mo'ynali muhrlarni ovlash uchun muzga 
muhtoj. Shu bilan birga, muzliklar eriydi va har yili ov mavsumini qisqartiradi. 
Natijada, ular qishlash uchun yetarlicha yog' olmaydilar; va shuning uchun 
populyatsiyani saqlab qolish uchun zarur bo'lgan miqdorda ko'paya olmaydi. 
Chuchuk suv va botqoq ekotizimlariga haroratning oshishi ham katta ta'sir 
ko'rsatadi. Iqlim o'zgarishi ba'zi baliq turlari (losos, alabalık va boshqalar) uchun 
halokatli bo'lishi mumkin. 
Ko'pgina turlar yashash joylarini qutblarga yaqinlashtirish orqali moslasha oladi, 
boshqalari esa kamroq omadli bo'ladi. Masalan, qutb ayiqlari yoki qizil ikra 
harakatlanadigan joy yo'q. 
Turlarning xilma-xilligining yo'q bo'lib ketishi 

---

Ko'p sonli turlar yo'qolib bormoqda. Har yili 17 dan 100 minggacha tur 
yo'qoladi.[manba ko'rsatilmagan 4528 kun] so'nggi yillarda turlarning yo'q bo'lib 
ketish darajasi g'ayrioddiy darajada oshdi. 
Turlarning ekotizimdan yo'q bo'lib ketishi ertami-kechmi hammaga ta'sir qiladi. 
AQSh va Kanadada Sharqiy qirg'oq bo'ylab akula populyatsiyasining g'ayrioddiy 
kamayishi qayd etildi. Shu bilan birga, stingrays populyatsiyasining ko'payishi 
qayd etildi, bu esa o'z navbatida o'sha mintaqadagi qisqichbaqasimonlar sonini 
kattalik tartibida kamaytirdi. Qisqichbaqasimonlar sonining kamayishi suv 
sifatining yomonlashishiga va suv osti maydonlarining qisqarishiga olib keldi. 
Turlarning xilma-xilligi juda tez kamayib bormoqda. So'nggi 50 yil ichida etti 
million kvadrat kilometr yomg'ir o'rmoni yo'q bo'lib ketdi. Ularning ikki millioni 
keyinchalik qishloq xo'jaligi uchun ishlatilgan, qolgan beshtasi bunga mos 
kelmaydi. Ularga o'rmonni qaytarish uchun 10-20 yil davomida har yili 
atmosferadan taxminan besh milliard tonna uglerod kerak bo'ladi. Shunga 
qaramay, o'rmon ekish turlarning xilma-xilligiga katta foyda keltiradi. 
Aholining haddan tashqari ko'payishi 
Yovvoyi tabiatda aholi sonining ko'payishi muammosi yirtqichlar yordamida hal 
qilinadi. Yirtqichlar o'z o'ljalarida kasallik izlarini juda yaxshi payqashadi va 
asosan keksa va kasallarni eyishadi. Yon ta'sir eng kuchlilarning omon qolishi va 
aholi sonining ko'payishini cheklashdir. 
Yirtqichlar bo'lmagan taqdirda, turlar yashash joylarida topishi mumkin bo'lgan 
resurslar bilan cheklanadi, ammo bu har doim ham aholining haddan tashqari 
ko'payishiga to'sqinlik qilmaydi. Darhaqiqat, resurslarning ko'pligi tug'ilishning 
ko'payishiga olib kelishi mumkin, bu esa mintaqada u boqishi mumkin bo'lganidan 
ko'ra ko'proq iste'molchilarga olib keladi. Bunday holda, ochlik va qashshoq 
resurslar uchun eng qattiq raqobat aholini qulashga olib keladi va juda tez. 
Lemmings va boshqa ba'zi kemiruvchilar tez o'sish va keyingi pasayish davrlari 
bilan mashhur. 
Ideal holda, populyatsiyaning o'sishi bilan birga, uni iste'mol qiladigan yirtqichlar 
soni ham ko'paymoqda. Genetik jihatdan zaif yoki tug'ma nuqsonlari bo'lgan 
hayvonlar ham tez orada sog'lom hayvonlar bilan omon qolish uchun raqobatlasha 
olmaydilar. 
Aslida, mintaqada tashqaridan paydo bo'lgan hayvonlar mahalliy hayvonlarga 
nisbatan ustunlikka ega, masalan, ular mahalliy yirtqichlar uchun "yeyilmaydigan" 
bo'lishi mumkin. Nazorat bo'lmasa, bunday hayvonlar bir zumda ko'payib, 
ekotizimni deyarli yo'q qilishi mumkin. 
Ekotizimga kiritilgan turlar tufayli aholi sonining ko'payishiga misollar. 
Argentinada (Patagoniya) Evropadan olib kelingan alabalık va qo'y kabi begona 
turlar vabodan ko'ra dahshatli bo'lib, mahalliy baliq va kavsh qaytaruvchi 
hayvonlarni siqib chiqardi. 

---

Avstraliyada evropalik muhojirlar u erga quyonlarni olib kelishganida, ular 
nazoratdan chiqib, mahalliy turlarning omon qolishi uchun zarur bo'lgan 
o'simliklarni iste'mol qila boshladilar. Fermerlar fermer xo'jaliklarini himoya qilish 
uchun haqiqiy quyon ovini uyushtirdilar. Shuningdek, ular mushuklarni 
kalamushlardan himoya qilish uchun olib kelishdi. Mushuklar yana bir muammo 
bo'lib chiqdi, chunki ular mahalliy hayvonlarni eyishni boshladilar. 
Ekologiya masalasi va muammosi yer yuzidagi eng global muammolardan biridir. 
Ona Vatanimiz O’zbekistonni oladigan bo’lsak, aholi soni 2023-yil 1-yanvar 
holatiga 36 million 24 ming 946 nafarni tashkil etmoqda. Bundan ko’rinib 
turibdiki, bo’lajak diyorimizda o’sish su’rati juda tez rivojlanmoqda. Albatta ushbu 
rivojlanish ko’rsatkichiga hamohang ravishda atrof muhitni, ekologiyani va 
salomatlikni asrabavaylashimiz kerak. Hozirgi tez va shiddat bilan rivojlanayotgan 
vatanimiz ravnaqi uchun Muhtaram Yurtboshimiz tomonidan qator chora va 
tadbirlar ishlab chiqilmoqda. Shu jumladan ekologik toza muhit yaratish 
maqsadida “Yashil makon” milliy Davlat Dasturi ishlab chiqilib, har bir 
mahallada, har bir xonadonda mevali va manzarali daraxtlar ekish va ularni 
parvarishlash bo’yicha amaliy choralar amalga oshirilmoqda. Hozirda mavjud 
bo’lgan barcha mevali va manzarali daraxtlar xatlovdan o’tqazilib, ularning 
kesilishiga qarshi “Moratoriy” e’lon qilinganligi ayni mudao bo’ldi. Chunki mevali 
va manzarali daraxtlarning aksariyat qismi o’zidan kislarod chiqarib, karbonat 
angidridni yutib oladi. Ushbu chiqarilayotgan kislaroddan siz-u bizlar ozuqa 
olamiz Atmosferaning zaharli gazlar bilan ifloslanishi odamlar va hayvonot 
dunyosining turli kasalliklarga uchrashiga olib keladi. Havoning zaharlanishidagi 
“sezilmaslik ta’siridan saqlanish uchun ma’lum me’yorli chegaralar bilan 
belgilanadi. Bu ifloslanish konsentratsiyasi odamlarning sog’ligiga, mehnat 
unumiga, kayfiyatiga bevosita salbiy ta’sir qiladi. Bugungi kunda atmosferaning 
fizik xossalariga yoki kimyoviy tarkibiga ta’sir qiluvchi insonning har qanday 
faoliyati muhitning ekologik vaziyatini jiddiy ravishda ishdan chiqarishi, xususan, 
sayyoradagi iqlimning global o’zgarishiga olib kelishi mumkin. Agar insoniyat 
atmosfera havosi ifloslanishining oldini olish bo’yicha o’z vaqtida tegishli chora 
tadbirlar belgilamasa, uni halokatli oqibatlar kutadi. Tuproq-biosferada 
moddalarning aylanma harakatida faol ishtirok etadigan omil hisoblanadi. Bunday 
jarayon tuproqning hosildorligini doimo vujudga keltirishda o’ta ahamiyatli 
hisoblanadi. Ona zamin, insonlarni oziq-ovqat mahsulotlari bilan boqadi. Hayvonot 
dunyosi uchun insonlar, qushlar va boshqa jonvorlar uning bag’rida yashash 
makonini topadi. Tuproq saoat korxonalaridan chiqadigan chiqindilarni, chiqindi 
suvlarni, cho’kmalarni, hayotiy-maishiy ahlatlarni qabul qiluvchi polegonlarga 
aylanmoqda, polimer-plastmassa chiqindilari bilan bulg’anmoqda. Ifloslangan 
tuproq insonlarga yuqumli kasalliklarni yuqtiruvchi omil bo’lib, tuproqdagi ichak 
infeksiyalari, qorin tifi, paratif A,B,ichburug’, lyamblya, amyobali ichburug’, 
vabo, kuydirgi, sil kasalliklarining mikroblari enteroviruslar, gel’mint tuxumlari 
turli yo’l bilan organizmga tushib uni kasallantiradi. Suv-yer kurrasining juda ko’p 

---

qismini tashkil etadi. Ammo uning juda katta qismi sho’r, ya’ni okean va dengizlar 
suvidir. Insonlar uchun zarur bo’lgan chuchuk suv juda oz. Hozirgi urbanizatsiya 
va industrilizatsiya taraqqiyoti davrida chuchuk suv tanqisligi ochiq oydin 
sezilmoqda, aholining juda katta qismi toza ichimlik suvi bilan ta’minlana 
olayotgani yo’q. Quruqlikdagi daryolarning oqar suvlari, yer osti chuchuk suvlari 
tobora o’sib borayotgan aholi sonini toza suv bilan ta’minlashga ojizlik qilmoqda. 
Ushbu global masalalarga yurtimizda faoliyat ko’rsatib kelayotgan siyosiy 
pratiyalar ya’ni: 
1.O’zbekiston Xalq Demokratik Partiyasi (O’ZXDP) 
2. Ishbilarmonlar va tadbirkorlar liberal Demokratik partiyasi. (O’zLiDep) 
3. Milliy tiklanish Demoktarik Partiyasi. 
4. Adolat Sotsial Demokratik Partiyalari safiga 
Ekologik harakatlar Partiyasi Boriy Ashxatov boshchiligidagi beshinchi siyosiy