Innovatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari

Xorijiy mamlakatlarda innovatsion siyosat
Yigirmanchi asrning ikkinchi yarmida o'z samaradorligini ko'rsatgan iqtisodiy rivojlanishning barcha modellari davlatning sanoat, ijtimoiy va innovatsion (ilmiy-texnik) siyosati o'rtasidagi yaqin aloqalar bilan tavsiflanadi.
Innovatsion-sanoat siyosatini ijtimoiy siyosat bilan yagona kompleksda olib borish iqtisodiy va ijtimoiy taraqqiyotni uyg‘unlashtirish imkonini beradi. Shu maqsadda ko'plab davlatlar aholining samarali talabini oshirish siyosatini olib bordilar va amalga oshirmoqdalar. Bunday siyosatning maqsadi iste'mol narxlarining o'sish sur'atlariga nisbatan ish haqining ortib borishidir.
International tomonidan o'tkazilgan tadqiqotga ko'ra Pul fondi 23 ta sanoati rivojlangan mamlakatlarda 1965 yildan 1994 yilgacha ushbu yetakchi mamlakatlar guruhida o'rtacha oylik ish haqi 8,2 baravarga, iste'mol narxlari esa 5,4 barobarga oshdi. Samarali talabning sezilarli o'sishi natijasi ishlab chiqarishni kengaytirish va uning strukturasini yangilashdir.
Aholining samarali talabini oshirish siyosati iqtisodiy o'sish sur'atlari yuqori bo'lgan Xitoy, Janubiy Koreya va boshqa ba'zi Osiyo mamlakatlarida ham amalga oshirildi. Shu bilan birga, rivojlanayotgan mamlakatlarda iqtisodiy o'sish sur'atlari va ish haqining oshishi o'rtasidagi bog'liqlik rivojlangan mamlakatlardagidan kam bo'lmagan aniq kuzatildi.
Keyingi oʻn yilliklarda yetakchi sanoat mamlakatlarida ijtimoiy siyosatni amalga oshirishning samarali mexanizmlari ishlab chiqildi. Maqsadli dasturlar yordamida ko‘plab ijtimoiy masalalar hal etilib, iqtisodiy tizimlar rivojlanishiga ijobiy ta’sir ko‘rsatmoqda. Aholining jamg‘armalarini jamg‘arish va ularni investitsiyalarga, jumladan, iqtisodiyotning innovatsion sektoriga yo‘naltirish funksiyalarini o‘z zimmasiga oladigan nodavlat investitsiya fondlarining samarali faoliyat yuritishi uchun shart-sharoitlar yaratishda davlatning roli alohida qayd etilgan. Aynan daromadlar tabaqalanishini kamaytirishga qaratilgan davlat ijtimoiy siyosati jamg'armalari institutsional investorlar tomonidan iqtisodiy rivojlanish uchun foydalaniladigan o'rta sinfning shakllanishini ta'minlaydi.
So'nggi yillarda davlatning sanoat va innovatsion (ilmiy-texnikaviy) siyosati o'rtasidagi bog'liqlikni aniq ko'rish mumkin. Hozirgi vaqtda iqtisodiy o'sish ilmiy-texnikaviy taraqqiyotning etakchi ahamiyati va ishlab chiqarishning asosiy omillarini intellektuallashtirish bilan tavsiflanadi. Eng rivojlangan mamlakatlarning iqtisodiy tizimlari tobora bilim iqtisodiyotiga aylanib bormoqda, ulardan foydalanish boshqa ishlab chiqarish omillaridan foydalanishga qaraganda iqtisodiy faoliyat natijalarini ancha samarali ko'paytiradi. Bunday sharoitda maqsadli davlat siyosati va milliy sa'y-harakatlarni ilmiy-texnikaviy va ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning eng istiqbolli yo'nalishlariga jamlash zarur.
Shubhasiz, xalqaro raqobat kuchaygan sharoitda sanoatni modernizatsiya qilish yuqori sifatli iqtisodiy o‘sishni ta’minlashning zarur shartidir. O‘z navbatida, modernizatsiyani maqsadli sanoat siyosatini ishlab chiqmasdan va amalga oshirmasdan, ushbu umummilliy vazifani hal etishda davlat va xususiy kapital sa’y-harakatlarini birlashtirmasdan turib amalga oshirish mumkin emas.
Xorijiy mamlakatlar tajribasi shuni ko‘rsatadiki, innovatsion jarayonda davlatning ishtiroki sezilarli bo‘lib bormoqda. Masalan, AQShda maxsus atama mavjud yarim davlat (yarim davlat) iqtisodiyoti, bu xususiy kompaniyalar va davlat organlari o'rtasidagi mustahkam aloqalar tendentsiyasini aks ettiradi. Ushbu tendentsiya bugungi kunda milliy raqobatdosh ustunliklarning shakllanishi nafaqat xorijiy investitsiyalar va kompaniyalar faoliyatiga, balki davlatning milliy va xalqaro miqyosdagi maqsadli siyosatiga bog'liq bo'lganligi sababli yuzaga keldi. Bundan tashqari, innovatsiyalarni rag'batlantirishga qaratilgan sanoat siyosatini davlatning tegishli ijtimoiy siyosatisiz amalga oshirish mumkin emas.
O'qish paytida xorijiy tajriba innovatsion va faol sanoat siyosatini shakllantirish va amalga oshirish, yana bir bor muhim xususiyat: rivojlangan sanoat mamlakatlarida ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishning mintaqaviy dasturlari milliy dasturlardan ancha oldin ishlab chiqilib, amalga oshirila boshlandi. Bu tarixiy xususiyatlar, xususan, ushbu mamlakatlarning davlat sanoat siyosatida dastlab inqirozga qarshi jihat ustunlik qilgani, sanoatdagi inqiroz jarayonlari esa alohida hududlarda turlicha kechganligi bilan izohlanadi.
Eng ikkitasi xarakterli turi Inqirozga qarshi mintaqaviy siyosat. Birinchisi, eski sanoat rayonlarining texnologik va sanoat tuzilmasini yangilash bilan bog'liq. Maqsad – sanoatning an’anaviy tarmoqlarida texnologiyalarni yangilash va viloyat sanoat tarkibida yangi tarmoqlar ulushini oshirish. Shunday qilib, ushbu turdagi mintaqalar uchun sanoat siyosati asosan sanoatni qayta qurishga qaratilgan.
Inqirozga qarshi mintaqaviy siyosatning ikkinchi turi tushkunlikka tushgan hududlarni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishga qaratilgan. Qoida tariqasida, ularning tushkunligi ko'mir yoki boshqa qazib olish tarmoqlarini rivojlantirish imkoniyatlarining tugashi bilan bog'liq edi. Bunday hududlarda boshqa sanoat tarmoqlarini amalda yangidan yaratish kerak edi. Shunga ko'ra, bunday hududni rivojlantirish dasturi ushbu hududda yaratilgan sanoat majmualarining maqbul tuzilmasini shakllantirishga yordam berishi kerak edi.
Ko'pincha ular hududlarning sanoat tuzilmasini isloh qilish muammolarini maxsus zonalar yaratish orqali hal qilishga harakat qilishadi. Amaliyot shuni ko'rsatadiki, maxsus zonalar quyidagi muammolarni hal qilishga hissa qo'shishi mumkin: ilgari tashlab ketilgan yerlar va ishlab chiqarishlarning unumdorligini tiklash, hududlar aholisi uchun ish o'rinlari yaratish, davlat va xususiy sektor o'rtasidagi hamkorlikni rivojlantirish, innovatsiyalarni rivojlantirish.
Belgiya, Fransiya, Ispaniya, Buyuk Britaniya va AQShda maxsus zonalar yaratish tajribasi ularni quyidagicha tasniflash imkonini beradi:
1. erkin savdo zonalari;
2. sanoat va ishlab chiqarish zonalari;
3. texnologiya va innovatsiya zonalari;
4. xizmat ko'rsatish zonalari (xizmat ko'rsatish zonalari);
5. murakkab zonalar.
Maxsus zonalar dasturlari mintaqaviy siyosat vositalaridan turli rag'batlantirishlarni nazarda tutadi (1-jadval).

Maxsus sohalarda ishlatiladigan asboblar	Ulardan foydalanadigan davlatlar
1. Soliq imtiyozlari: - daromad solig'i sohasida - kreditlash sohasida - mulk solig'i sohasida.	Frantsiya, Belgiya, AQSh, Buyuk Britaniya, Ispaniya
2. Import qilinadigan uskunalarni bojxona to‘lovlaridan ozod qilish (milliy o‘xshashi yo‘q)	Ispaniya
3. Kapital subsidiyalari	Ispaniya
4. Korporativ daromad solig'idan ozod qilish	Frantsiya, Belgiya
5. Aksiyalarni soliqlardan ozod qilish	Belgiya
6. Investitsiya kreditlari	Birlashgan Qirollik
7. Mulk soliqlaridan va boshqa mahalliy soliqlardan ozod qilish	Buyuk Britaniya, Ispaniya, Frantsiya
8. Bandlikni rag'batlantirish	AQSH
9. Xorijiy kadrlarga ish haqi va kredit berishdan bosh tortish (kamdan-kam uchraydigan kasblar bundan mustasno).	Belgiya
10. Chet elliklarni ozod qilish daromad solig'i kamdan-kam uchraydigan kasblar bo'lsa	Belgiya
11. Investitsiya fondlarini qo‘llab-quvvatlash	AQSH
12. Loyihalarni subsidiyalash	Ispaniya

Maxsus zonalarning cheklangan faoliyat muddatini va shunga mos ravishda imtiyozlar muddatini ta'kidlash kerak. Masalan, Buyuk Britaniya va Belgiyada maxsus zonalar 10 yil bilan cheklangan. Ispaniyada bunday zonalarning muddati 3 yil (yana uch yilga uzaytirish imkoniyati bilan). Qo'shma Shtatlarda, aksariyat shtatlarda, maxsus zonalarning davomiyligi 10-20 yil.
1-jadval Maxsus hududlar uchun asboblar to'plami
1980-yillarda dunyoning iqtisodiy rivojlangan davlatlarining sanoat iqtisodiyotidan axborot iqtisodiyotiga oʻtishi munosabati bilan hududlarni industriyalashtirish jarayonlari jadal tus ola boshladi, bunda eski sanoat oʻz raqobatbardoshligini tezda yoʻqotdi. global bozor. Eng koʻp yoʻqotgan hududlar XIX asr oxiri va XX asr boshlari yetakchilari boʻldi. Bular AQSH (Pensilvaniya), Germaniya (Rur sanoat rayoni), Buyuk Britaniya (Birmingem, Liverpul, Nyukasl, Sheffild), Fransiya, Belgiya va boshqalarning koʻmir-metallurgiya rayonlaridir. Yaponiyada oxirgi ko'mir koni 2002 yil yanvar oyida yopilgan.
Shu sababli ham keyingi o‘n yilliklarda sanoati rivojlangan mamlakatlarning ko‘pgina mintaqaviy dasturlari hududlarda bilim talab qiladigan tarmoqlarning paydo bo‘lishi va o‘sishi uchun maqbul shart-sharoitlarni yaratishga qaratilgan. Bu hududni iqtisodiy rivojlantirish, aholi bandligini ta’minlash va turmush darajasini oshirishning eng samarali variantidir. Xususan, AQSHda shtatlarning oʻzlari zavodlar, laboratoriyalar yoki xizmat koʻrsatish korxonalari qurilishini taʼminlovchi turli xil ilmiy-texnik dasturlarni ishlab chiqadilar va ularda qatnashadilar. Shu bilan birga, soliq imtiyozlari, moliyaviy yordam dasturlari va kadrlarni maqsadli tayyorlash ko'zda tutilgan.
1990-yillarda rivojlangan mamlakatlar innovatsion siyosatida ilgʻor ilmiy bilimlarni sanoat texnologiyalarining barcha spektrlarida, jumladan anʼanaviy texnologiyalarda qoʻllash birinchi oʻringa chiqdi. Shu bilan birga, ilm-fanni ko'p talab qiladigan mahsulotlarning 50 ta makrotexnologiyalari shakllantirildi va yuqori darajada rivojlangan mamlakatlar ushbu makrotexnologiyalarning aksariyati uchun raqobatbardosh ishlab chiqarishni ta'minlaydi (1-rasm).
Guruch. 1. Ilg'or mamlakatlar tomonidan makrotexnologiyalarning rivojlanishi
Ko'pgina rivojlangan mamlakatlarda innovatsiyalar va texnologiyalarni yangilash uchun sharoitlarni yaxshilash maqsadida quyidagi chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda:
· texnologiyalarni tarqatish bo‘yicha innovatsion markazlar va agentliklarni tashkil etish;
· yuqori texnologiyali korxonalarni joylashtirish sharti sifatida hududlarni infratuzilma bilan ta'minlashni yaxshilash;
· bir vaqtning o'zida yuqori xavfga ega bo'lgan kichik yuqori texnologiyali firmalarni rag'batlantirish;
· Innovatsiyalarni rag‘batlantirish bo‘yicha maxsus fond tashkil etish va h.k.
Zamonaviy mintaqaviy innovatsion siyosatning yana bir yo'nalishi - universitetlar negizida ilmiy-texnika parklarini yaratishda ishtirok etish yoki tadqiqot institutlari. Bunday bog'lar xususiy firmalarga davlat ko'magida ishlab chiqilgan innovatsiyalardan foydalanish imkoniyatini berish uchun mo'ljallangan. Bugungi kunda dunyoda 400 ga yaqin ilmiy parklar mavjud.
Deyarli har bir hududda kichik biznesni qo‘llab-quvvatlash va texnik yordam ko‘rsatish dasturi mavjud. Mahalliy hokimiyat organlari kichik firmalar uchun marketing tadqiqotlari, xodimlarni o'qitish, maslahatlar tashkil etish bilan shug'ullanadi. Kichik biznesning katta qismi o'z faoliyatini innovatsion jarayonga bag'ishlaydi. Milliy ma'lumotlarga ko'ra ilmiy fond AQSHda har bir xodimga toʻgʻri keladigan kichik korxonalar yirik firmalarga qaraganda 2,5 barobar koʻp innovatsiyalar ishlab chiqaradi (AQSh sanoatida kichik biznes yirik ixtirolarning 50% ini tashkil qiladi). Nisbatan kichik innovatsion korxonalar yirik korxonalarga qaraganda ilmiy-tadqiqot ishlariga ko'proq sarmoya kiritadilar. Bundan tashqari, yakuniy (innovatsion) jarayon bunday korxonalarda o'rtacha bir yil tezroq sodir bo'ladi.
Chet elda mintaqaviy innovatsion siyosatning moliyaviy mexanizmi haqida gapirganda shuni hisobga olish kerakki, rivojlangan sanoat mamlakatlarida qonun hujjatlarida hududlarning byudjet mablag'laridan xususiy firmalar manfaati yo'lida foydalanish taqiqlangan. Xususiy korxonalar rivojlanganidan beri eng yangi texnologiyalar tijorat asosida yuzaga kelsa, hokimiyat bu jarayonni byudjetdan bevosita moliyalashtirishga haqli emas. Innovatsiyalarni tarqatish maqsadida nodavlat notijorat venchur tashkilotlari va fondlari tashkil etilmoqda, ular orqali hokimiyat ilmiy-texnikaviy siyosatni olib boradi. Shu bilan birga, hududiy hokimiyat organlari innovatsion firmalar va fondlarga kreditlar, aniq loyihalar uchun aktsiyalar berish, yangi kompaniyalarni kreditlash va hokazolar huquqini beradi. Venchur fondlari markaziy hukumat grantlaridan, hududlardan ajratiladigan byudjet mablag'laridan foydalanadi. Ularga innovatsiyalarni moliyalashtirish uchun obligatsiyalar va hatto lotereyalar chiqarishga ruxsat berilgan.
Ta’kidlash joizki, innovatsion faoliyatning venchur tadbirkorlik kabi shakli dunyoning barcha rivojlangan mamlakatlarida keng tarqalgan. 1990-yillarning oxirida global venchur kapital bozori 100 milliard dollardan oshdi. Aynan mana shu moliyaviy-iqtisodiy mexanizm yangi ilm-fanni talab qiluvchi tarmoqlarning jadal rivojlanishini ta’minlaydi, garchi keyingi yillarda an’anaviy tarmoqlar va xizmat ko‘rsatish sohasida venchur moliyalashtirish ulushi ortib bormoqda.
Venchur kapitali fondlari o'z ko'rinishi uchun Amerika Qo'shma Shtatlariga qarzdor bu daqiqa ular 10 milliard dollarga baholangan moliyaviy resurslarni boshqaradi. G‘arbiy Yevropada (Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Fransiya) venchur fondlari har yili iqtisodiyotga qariyb 7 milliard dollar sarmoya kiritadi, milliy loyihalar bilan bir qatorda yuqori texnologiyalar sohasidagi yirik xalqaro loyihalar ham moliyalashtiriladi.
Xorijiy mamlakatlarda innovatsion rivojlanishni rag‘batlantirishning yana bir qo‘shimcha chorasi yuqori texnologiyali hududiy va tarmoq klasterlarini shakllantirish bo‘yicha maqsadli dasturlar bo‘ldi.
Qayd etish joizki, jahon amaliyotida sanoat klasterlarini rivojlantirish mintaqalar va butun davlatlarning barqaror raqobatbardoshligini shakllantirish omillaridan biri sifatida qaraladi. 1990-yillarning oʻrtalaridan boshlab raqobatbardoshlik klasterlarini tahlil qilish boʻyicha tadqiqotlar jahon ilmiy hamjamiyati tomonidan keng muhokama qilinmoqda. Klaster tahlil usullari doimiy ravishda takomillashtirilib, ancha ommalashib bormoqda.
Xususan, Finlyandiya tajribasi qiziq, bunda klaster yondashuvi iqtisodiyot strukturasini tahlil qilishda asosiy tahliliy vositalardan biriga aylandi. Global iqtisodiy jarayonlarni hisobga olgan holda, Finlyandiya Iqtisodiy Tadqiqotlar Instituti (ETLA) mutaxassislari raqobatbardoshligi aniq yoki potentsial bo'lgan to'qqizta asosiy klasterni aniqladilar: o'rmon xo'jaligi, axborot va telekommunikatsiyalar, metallurgiya, energetika, biznes xizmatlari, sog'liqni saqlash, muhandislik, oziq-ovqat, qurilish. Sanoat siyosatini shakllantirish maqsadida klasterlar "etuklik" (kuchli, barqaror va potentsial) darajasiga ko'ra tasniflangan.
1960-yillardan boshlab Finlyandiya davlati milliy innovatsion tizimni faol ravishda yaratmoqda. 1967 yilda Finlyandiya Milliy tadqiqot va ishlanma fondi tuzildi, u mamlakatning texnologik o'sishini prognozlash va kompaniyalar va ularning ijodiy loyihalarini bevosita moliyalashtirish bo'yicha mustaqil siyosat olib bordi. Bundan tashqari, 1970-yillarda Finlyandiyada yigirmata davlat bepul universitetlari ochildi, ular 1963 yilda tashkil etilgan Ilmiy siyosat bo'yicha kengash tomonidan boshqarildi. 1983 yilda tadqiqot va ishlanmalarni moliyalashtirish uchun Milliy texnologiya agentligi tashkil etildi.