Innovatsiyalarning mohiyati va xususiyatlari

6. Innovatsion loyihalarning samaradorligi va narxini baholashdagi cheklovlar

Daromad yondashuvi deyarli barcha investitsiya loyihalarida qo‘llaniladi. Ushbu yondashuvda deyarli barcha zarur elementlarni - kelajakdagi pul oqimlarining hozirgi qiymatini ham hisobga olish va xavf omilini diskontlash stavkasiga kiritish va hatto investorlarning umidlarini hisobga olish mumkin. Biroq amalda rejalashtirilgan natijaga yaqin olish juda qiyin. Bo‘shliqni ekspert baholarining sub’ektivligi, tashabbuskorning loyihaga haddan tashqari ijobiy munosabati, baholash juda qiyin bo‘lgan o‘ziga xos xatarlarni hisobga olmaslik bilan izohlash mumkin.
Innovatsion kompaniyalarning hozirgi faoliyati, qoida tariqasida, xavfning oshishi va g‘oyaning paydo bo‘lishi bilan uni amalga oshirishdan foyda olish o‘rtasidagi katta vaqt kechikishi bilan bog‘liq. Innovatsion korxonalar tadqiqotlar va ishlanmalarga katta mablag‘ sarflaydilar, ammo sotiladigan oxirgi mahsulot bozorda muvafaqiyatli aylanish kafolatsizdir. Bugungi kunda bizning turmush tarzimizni va mehnat sharoitimizni shakllantirgan va ulkan boylik yaratgan ko‘plab texnologik yutuqlar uzoq “inkubatsiya davri” ni bosib o‘tdi. Fikrlash, rivojlantirish,
tijoratlashtirish va katta foyda olish o‘rtasidagi vaqt ko‘pincha o‘nlab yillar talab qiladi.
Bozorga yangi mahsuloti bilan kiradigan kompaniya uchun hatto “bozorda bor” iborasini ishlatish noto‘g‘ri. U bozorga kirmaydi, uni shakllantiradi. Bunday vaziyatda bozorning hajmi, talabi, taklifi to‘g‘risida ma’lumotlar mavjud emas, u umuman shakllanishi aniq emas. Bozorning shakllanishiga oid har qanday ma’lumotni berish bilan birga, loyihaning mavjudligining 7 yoki 10-yilidagi pul oqimlari to‘g‘risida ishonch bilan gapirish juda qiyin bo‘ladi [5.29].
Ushbu muammoni “ishlash” usullaridan biri bu loyihani baholashda ssenariy yondashuvdir. O‘sha uchta ssenariy “optimistic”, “pessimistic” va “normal” shakllanadi, ularga ma’lum bir ehtimollik beriladi va tahlilchi ma’lum bir “o‘rtacha” natijani oladi. Biroq ushbu nazariyaga ko‘ra, ushbu hodisalarning paydo bo‘lishi ham shartli ekanligini hisobga olib, ushbu uchta hodisa uchun ehtimolliklar qaysi prinsip asosida joylashtirilishi aniq tartibga solinmagan.
Innovatsion loyihalar uchun qiyosiy yondashuv odatda yomon qo‘llaniladi, agar bunday mahsulot bozorda allaqachon mavjud bo‘lsa, yangilik hamda raqobatdoshlik ustunligini yo‘qotadi. O‘tmishdagi ma’lumotlarga asoslangan yondashuvdan foydalanib, kompaniyaning kelajakdagi rivojlanish istiqbollarini baholash mumkin emas. Yaqinda yaratilgan va shunga o‘xshash yangilik ishlab chiqaradigan o‘xshash kompaniyalar mavjud bo‘lsa ham, ularning qiymati to‘g‘risida ishonchli ma’lumotlarni topish juda qiyin bo‘ladi. Shuningdek, baholash ob’ektiv bo‘lishi uchun shunga o‘xshash firmalar topish qiyin bo‘lishi mumkin. Shuningdek, texnologiyani rivojlantirish tezligini ishlatadigan multiplikatorlardan foydalanish, ehtimol, imkonsizdir.
Masalan, tadqiqot va tajriba-konstruktorlik (AR-GE) xarajatlaridan oldin narx-navo nisbati kabi multiplikator P / E multiplikatorining keng tarqalgan modifikatsiyasi hisoblanadi. Ushbu multiplikator kompaniyalarni taqqoslash jarayonida past rentabellikdagi va yuqori ilmiy-tadqiqot ishlari xarajatlariga ega
bo‘lgan yuqori texnologiyali kompaniyalarni chetlab o‘tmaslik uchun yaratilgan. Chunki R&D xarajatlari kapitallashtirilishi mumkin emas, ular kompaniyaning joriy davrdagi foydasidan bevosita ushlab qolinadi. Aslida, bu multiplikator hech qanday tarzda yosh kompaniyalarning innovatsion loyihalarini baholashga yordam bermaydi, agar uni qo‘llash uchun kompaniya allaqachon foyda keltirishi kerak bo‘lsa. Ammo uni qo‘llagan holda ham AR- GEga investitsiyalar miqdori qancha ko‘p bo‘lsa, kompaniyaning foydasi shuncha ko‘p bo‘ladi degan taxmin bilan rozi bo‘lish kerak.
Ixtiyoriy yondashuv eng kam sonli kamchiliklarga ega, ammo u ham ideal emas. Blek-Skoulz modelining asosiy kamchiliklari shundan iboratki, model doimiy ravishda vaqtni saqlash taxminiga asoslanadi, bu moliyaviy optsion holatida to‘g‘ri keladi, chunki moliyaviy opsion istalgan vaqtda standartlashtirilgan bozorda sotib olinishi yoki sotilishi mumkin. Ammo haqiqiy variantlar bo‘yicha investitsiya imkoniyatini har qanday vaqtda sotish mumkin emas. Shu nuqtai nazardan, binomial model yaxshiroq mos keladi, bu aniqroq natijalar beradi, chunki u diskret bo‘lib, loyiha bosqichlarining mohiyatini yaxshiroq aks ettiradi.
Ikkinchidan, Blek-Skoulz modeli aktiv qiymatiga javobgar o‘zgaruvchining yagona tendensiya dinamikasini nazarda tutadi, bu esa innovatsion loyihaning notekis rivojlanish dinamikasi uning ko‘tarilishini ham, tushishini ham aks ettirmaydi. Blek-Skoulz modelining asosiy sharti shundan iboratki, optsion qiymati asosan doimiy bo‘lgan qadrlash darajasi va o‘zgaruvchanlik darajasi (standart og‘ish) bilan belgilanadi.
Shubhasiz, innovatsion kompaniya uchun bu taxmin haqiqatga mos kelmaydi, chunki innovatsion loyiha g‘oyaning paydo bo‘lishidan tijoratlashtirishgacha bo‘lgan bosqichlarni bosib o‘tib, bir necha xil bo‘lmagan bosqichlarda rivojlanadi. Dispersiya ham beqaror, chunki innovatsion loyihaning tijoratlashtirishga o‘tishi bilan uning qator xatarlari kamayadi. Ushbu nomukammallikni bartaraf etish uchun yondashuv o‘sish sur’atlari
va dispersiyasining barqarorligi haqidagi taxminlarni bekor qilish mumkin, ammo mazkur holatda Blek-Skoulz formulasini qo‘llash noto‘g‘ri bo‘lib qoladi va keyinchalik loyihani ishlab chiqishda kompyuter modellashtirishi qo‘llaniladi. Unda notekis rivojlanish Monte-Karloning raqamli usullari yordamida hosil qilingan stoxastik((yunoncha Chopasíστ - "taxmin qila oladigan") - tasodifiy) jarayonlar bilan aks etadi. Blek-Skoulz modelining yana bir cheklovi bu uning “yetukligi”, ya’ni uni bajarish vaqtiga ega bo‘lgan “Yevropa" haqiqiy variantlariga nisbatan qo‘llanilishi. Masalan, “amerikalik” variantlar misolida masalan, loyihaning boshlanish vaqtini tanlash optsiyasi, bu yerda istalgan vaqtda ma’lum bir sanadan oldin bekor qilish mumkin. Blek-Skoulz formulasi klassik shaklda qo‘llanilmaydi va modifikatsiyani talab qiladi.
Shunday qilib, samaradorlik va xarajatlarni baholashning mavjud modellari innovatsion loyihalarga nisbatan ikkita asosiy kamchiliklarga ega: birinchidan, xatarlar va noaniqlikning ta’siri to‘liq ko‘rib chiqilmagan; ikkinchidan, sof moliyaviy ko‘rsatkichlar bilan bog‘lanish va moliyaviy bo‘lmagan ko‘rsatkichlarni hisobga olmaydi.
Xatarlarni hisobga olish bo‘lgan birinchi kamchilikni ko‘rib chiqing. Ma’lumki, xatarlarni nafaqat hisobga olish mumkin (masalan, chegirma stavkasida), balki ularni boshqarish mumkin. Afsuski, ishlashni baholashda hech qanday zamonaviy yondashuv xatarlarni boshqarolmaydi. Ular boshqa tizim tomonidan boshqarilishi kerak - keling uni risklarni boshqarish tizimi yoki tavakkallarni boshqarish deb ataymiz. Bunday loyiha xavfini boshqarish tizimini yaratish jarayoni innovatsion xatarlarni nazorat qilish bo‘yicha chora-tadbirlarni amalga oshirishda xatarlarni tahlil qilishning asosiy tamoyillarini hisobga olishga imkon beradi. Shuningdek, har bir xavfni boshqarish vositasidan foydalanish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish zarur. Bu xatarlarni boshqarish tizimining joriy etilayotgan yangiliklarning o‘ziga xos xususiyatlariga mos ravishda innovatsion loyiha davomida ishlashiga imkon beradi. Xatarlarni boshqarish tizimini tashkil
etuvchi omillarga tashqi muhit ko‘rsatkichlari (makro darajada aniqlanadi) va ichki muhit ko‘rsatkichlari (texnik va texnologik, tashkiliy va boshqalar) kiritilishi kerak. Tizim xatarlarni aniqlashi, baholashi, guruhlashi va boshqarishi kerak.
Innovatsion loyihalar narxini baholashda samaradorlik va xarajatlarni baholash modellarining ikkinchi kamchiliklarini ko‘rib chiqamiz - faqat moliyaviy ko‘rsatkichlardan foydalanish. Innovatsion loyihalarning muammolari asosan ilmiy-texnik tashkilotlar va innovatsion korxonalarda marketingning yetarli darajada rivojlanmaganligi bilan bog‘liq. Samaradorlik va qiymatni baholash modellari nafaqat kelajakdagi pul oqimlarini, balki yangi mahsulotlarni yaratish bo‘yicha marketing ko‘magi, xodimlarning sifati va ularning motivatsiyasi hamda kompaniyaning umumiy strategiyasini hisobga olishi kerak. Amaliy tajriba shuni ko‘rsatadiki, yangi mahsulotlarning uchdan bir qismi ishdan chiqadi va faqat zarar keltiradi. Bozorga yangi mahsulotlarni joriy etishning o‘ziga xos xususiyatlari ham mahsulotlarni ham bozorning o‘ziga xos xususiyatlari bilan bog‘liq. Muvaffaqiyatsizlik sabablari orasida qoida tariqasida quyidagi omillar ajratiladi: mahsulot nuqsonlari, bozorni yetarli darajada tahlil qilmaslik, haddan tashqari yuqori xarajatlar, raqobatchilarning harakatlari, samarali marketing choralarining yetishmasligi, qo‘llab-quvvatlanmaslik, ishlab chiqarish muammolari.
Innovatsion loyihaning samaradorligi va narxini baholashda yangi mahsulotning muvaffaqiyati uchun omillarning mavjudligi, ya’ni mahsulotning raqobatchilardan ustunligi, kompaniyaning marketing afzalliklari (potensial bozor hajmi, mijozlarni tushunish) va loyihaning texnologik afzalliklari kabi moliyaviy bo‘lmagan ko‘rsatkichlarni hisobga olish kerak. Xatarlardan xaridorlarning reaksiyasini oldindan aytib bo‘lmaydigan xavfi birinchi o‘ringa chiqadi, bu esa iste’molchiga tanish bo‘lmagan innovatsion mahsulotni bozorga chiqarishda paydo bo‘ladi.