Inqiroz, turg‘unlik, jonlanish, yuksalish

Iqtisodiy sikl maxsus fazalar orqali amalga oshadi. Har bir faza iqtisodiy rivojlanishdagi muayyan pallani ifodalab, o‘ziga xos xususiyatlarga ega bo‘ladi. Odatda iqtisodiy siklning inqiroz, turg‘unlik, jonlanish, yuksalish fazalari ajratib ko‘rsatiladi. Ana shu fazalarning har biri rivojlanishi jaryonida navbatdagi fazaga o‘tish uchun sharoit yuzaga keladi.
Iqtisodiy siklning dastlabki fazasi inqirozdan boshlanib, u ishlab chiqarishning pasayishida ifodalanadi.
Inqirozdan keyin turg‘unlik fazasi boshlanib, u nisbatan uzoqroq davom etadi. Bu fazada ishlab chiqarish darajasining barqarorligi ta’minlansada, u inqiroz boshlanishidan oldingi darajaga nisbatan ancha past bo‘ladi. Narxlarning pasayishi to‘xtab, ssuda foizlari pasayadi, tovar zahiralari barqarorlashadi. Biroq ishsizlikning yuqori darajasi saqlanib qoladi. Turg‘unlik fazasi davomida iqtisodiy faollik jonlanishi uchun sharoitlar vujudga kelishi nihoyasiga yetadi.


Jonlanish fazasida ishsizlik darajasi bir oz qisqarib, ishlab chiqarish darajasi sekin-asta o‘sib boradi. Narxlar ham asta ko‘tarilib, ssuda foizi o‘sa boshlaydi. Iqtisodiyotning bandlik darajasining ortishi va foyda hajmining tezlik bilan o‘sishi jonlanish fazasining yuksalish bosqichiga o‘sib o‘tishiga imkoniyat yaratadi. Yangi sikl yuksalishning boshlang‘ich nuqtasi hisoblanadi.

Yuksalish fazasida ishchi kuchiga bo‘lgan talabning kengayishi ishsizlikning birmuncha kamayishiga hamda ish haqining o‘sishiga olib keladiki, buning oqibatida iste’mol tovarlariga to‘lovga qodir talab kengayadi. Pirovard talabning oshishi, o‘z navbatida, iste’mol tovarlari ishlab chiqaruvchi tarmoqlarga, bozorni kengaytirishga jadal turtki beradi. Raqobat va foyda ketidan quvish oqibatida nomutanosibliklarning to‘planib borishidan iborat zanjirli reaksiya tezlashadi. Bu bilan yangi inqiroz muqarrar bo‘lib qoladi.
Davlat toiov balansini tartibga solishga (valuta intervensiyalari 
ko‘rinishida) aralashmasa quyidagi tenglik bajarilishi lozim.
Joriy operatsiyalar hisobi _ 
Kapital va moliyaviy vositalar bilan 
balansi qoldig‘i 
operatsiyalar hisobi balansi qoldig‘i
To‘lov balansida balanslashtiruvchi modda sifatida, XVF 
taklifiga ko‘ra mamlakat valuta zaxiralari (oltin, xorijiy valuta, 
XVFdagi mamlakatning zaxira pozitsiyasi, SDR aktivlari) bilan 
amalga oshirishgan operatsiyalar, valuta munosabatlarini tartibga 
soluvchi davlat organlarining xalqaro tashkiiotlar oldidagi maj- 
buriyatlari, SDRlar taqsimoti olingan.
Qaysi mamlakatda tashqi savdo operatsiyalarining hisobi aniq 
yuritilsa, mustahkam va barqaror tendensiya bilan o‘zgarsa, maz- 
kur modda qiymati katta bo‘lmaydi (ya’ni eksport yoki import 
hajmiga nisbatan u 5—7% darajasida bo‘lsa, o‘rta (normal) holat 
hisoblanadi).
Mamlakat to‘lov balansi mahsulot va xizmatlar bozori moli- 
yaviy oqimi uzviy aloqaga ega. Bu aloqadorlikni milliy hisob- 
chilik tizimi orqali quyidagicha ifodalash mumkin:
Y=C+I+G+Xn 
(1)

Bu yerda: Y — yalpi milliy mahsulot hajmi; C — iste’mol xara- 

jatlari hajmi; 1 — investitsion xarajatlar hajmi; G —davlat (budjet) 
xarajatlari hajmi; Xn— mamlakatning sof eksport hajmi.
Mazkur tenglikni quyidagi shaklga almashtirish mumkin: 
Y -C -G =I+X n 
(2)

Natijada, (Y— C— G) ushbu holat milliy jamg‘arish (S) hajmini 

ifodalab, tenglikni quyidagi shaklda yozish imkonini beradi:
S=l+Xn 
(3)

Bir mamlakat iqtisodiyotida milliy jamg‘arish hajmi(S)ni ik- 

kiga ajratib ko‘rsatish ham mumkin (S=S,+S7). Ya’ni shaxsiy 
jamg‘arma (S, = Y—T) va davlat jamg‘armasi (S2 =T—G). Bu yer- 
da: T — davlat budjetiga soliqlardan tushum va majburiy to‘lovlar 
hajmi.
(3) formuladan tenglikning bir tomoniga barcha ko‘rsatkich- 

larni olib o‘tgan holda, milliy hisobchilik tizimida juda muhim 

bo'lgan quyidagi ifodaga ega bo‘lamiz:
(I—S)+Xn=0 
(4)

Mazkur ifoda, milliy hisobchilik tizimida kapitalni jamg‘arish 

(I—S) uchun xalqaro mablagiar oqimi va xalqaro tovar hamda 
xizmatlar oqimi (Xn) o‘rtasidagi aloqadorlikni ko‘rsatib beradi. 
Tenglikning har bir boiagi toiov balansi bilan bogiiq o‘z nomiga 
ega, ya’ni:
(I—S) — toiov balansida kapital va moliyaviy vositalar bilan 
operatsiyalar hisobi qoldigini ko‘rsatadi.
258

Xn — toiov balansidagi joriy operatsiyalar hisobi qoldigini 

ko‘rsatadi.
Kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi 
qoldigi (I—S) mamlakat ichidagi jamg‘armadan investitsiyalar- 
ning ortiq qismini ko‘rsatadi. Mamlakat ichidagi investitsiyalar 
jamg‘armadan ochiq iqtisodiyot sharoitida ortiq boiishi mum- 
kin. Chunki investorlar o‘z loyihalarini moliyalashtirish uchun 
mamlakat ichidagi jamg‘armadan ortiqcha mablag‘ni faqat ja- 
hon moliya bozoridan jalb etadi (oladi).
Joriy operatsiyalar hisobi 
qoldigi (Xn) mamlakatning sof eksporti evaziga xorijdan olingan 
mablagiarni anglatadi.
(1—S)+Xn=0 = BP (Balance of Payments)
Agar, (I—S) qiymat ijobiy boisa va (Xn) manfiy boisa, kapi- 
tal va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi qoldigi ijobiy 
va joriy operatsiyalar hisobi qoldigi salbiy (defitsit) boiganligini 
anglatadi. Bu esa, biz jahon moliya bozoridan qarz olgan holda, 
o‘zimizning eksportimizdan ko‘p import qilganligimizni bildiradi.
Agar, (I—S) qiymat manfiy (taqchillik) boisa va (Xn) ijobiy 
boisa, kapital va moliyaviy vositalar bilan operatsiyalar hisobi 
qoldigi salbiy (defitsit) va joriy operatsiyalar hisobi qoldigi esa 
profitsit boiganligini anglatadi.