Insituti biologiya o’qitish metodikasi

Ikkilamchi davriy ekologik omillar.
Tabiiy muhitda davriy omillarning o'zgarishi natijasida ikkilamchi davriy
omillarning o'zgarishi kelib chiqadi. Ikkilamchi davriy omillar birlamchi davriy
omillar bilan qanchalik yaqin va aloqador bo'lsa, ikkilamchi davriy omillarning
muntazamligi shunchalik aniq ko'rinadi. Jumladan, havoning namligi ikkilamchi
omil bo'lib, harorat bilan doim o'zaro bog'langan. Tropik mintaqalarda namlik,
yomg'ir yog'ishi, kun yoki faslning o'zgarishiga bog'liq.
Ikkilamchi davriy omillarga o'simliklarning ozuqalanishi misol bo'lib, shu
ozuqalanishning yuzaga kelishi vegetativ davrga bog'liq. Suv muhitida
kislorodning, mineral tuzlarning miqdori, suvning loyqaligi, suv sathi, uning oqish
tezligi ham ikkilamchi davriy omillar hisoblanadi. Lekin ularning davriyligi
doimiy emas, chunki unday omillar birlamchi ekologik omillarga kirmaydi, ular
davriy omillarga to'g'ridan-to'g'ri emas, balki bilvosita qaramdirlar.
Ikkilamchi davriy omillarga ichki biotik ta'sirlar ham kiradi. Chunonchi,
populyatsiya ichidagi tur vakillarining bir-birlari bilan munosabatlari iqlimning
yillik siklik o'zgarishlari bilan bog'langan.
Ikkilamchi omillar birlamchilar kabi qadimiy davriy omillar emas,
ikkilamchi omillarga tirik organizmlar uncha uzoq bo'lmagan davrlarda
moslashgan va bu holat o'simliklarning suv-yer-havo muhitida yashashidan
boshlangan. Shuning uchun ham o'simliklarning havo namligiga moslashishlari
haroratga nisbatan uncha kuchli emas. Ularning havo namligiga oid chidamlilik
doirasi, haroratga nisbatan chidamlilik doirasidek keng diapazonga ega emas.
Ozuqa, yem-xashakka nisbatan moslashishi har xil boigani bilan ko'pincha juda
chegaralidir.
Ikkilamchi davriy ekologik omillar ma'lum hududlar ichida turlarning ko'p
va boy tarqalishiga sabab bo'lsa-da, ularning o'zgarishi, yangi turlarning kelib
chiqishiga olib kelmaydi.
Tabiatda tirik organizmlar uchun hayotiy ekologik omillar bir vaqtda
hammasi birdan ta'sir qiladi. Bu holat o'simlikshunoslikda hosildorlikning
kamayishiga olib keladi, degan qonun noto'g'ri ekanligini ko'rsatadi.
Ya'ni, agrotexnik qo'llanishlar natijasida bir necha ekologik omillarning
majmua ta'sir qilish qonuni bo'yicha qishloq xo'jaligida optimal agrotexnik
qo'llanishlar ishlab chiqilib, yuqori hosil olish imkoniyati tug'iladi.
Biz yuqorida qayd qilib o'tganimizdek, tirik organizmlarning hayoti uchun
majmua ekologik omillar bir xil emas, ular har xil turlarga va ularning rivojlanish
davrlariga turlicha ta'sir qiladi. Masalan, kuz va qishning boshlanishida kuzgi
bug'doy uchun past harorat (2-5°C) kerak, bahorda esa o'sib chiqqan bug'doy
o'simtalarining tezroq o'sishi, rivojlanishi uchun biroz yuqori harorat (12-16°C)
talab qilinadi. O'simliklarning bunday holati o'simlikshunoslikda teng fiziologik
qonun va ekologik almashinmasligi, deb aytiladi. (Korenev va boshqalar, 1990).