Insituti biologiya o’qitish metodikasi

Omillarning tirik organizmlarga ta'sir qilish qonunlari.
Muhit omillari ta'sirini organizmlar ma'lum chegarada qabul qiladi. Ekologik
omillarga organizm ma'lum darajada javob reaksiyasini qiladi.
Abiotik omillar organizmlarga to'g'ridan-to'g'ri (bevosita) va bilvosita ta'sir qiladi.
Masalan, muhit harorati o'simlik va hayvonlarga bevosita ta'sir qilib, ular
tanasidagi issiqlik balansi, fiziologik jarayonlar o'tishini o'zgartiradi. Lekin abiotik
omildan yorug'lik o'simlikka to'g'ridan-to'g'ri ta'sir qilib, ular tanasida biomassa
hosil bo'lishiga olib keladi, shu biomassa (yem-xashak, ozuqa) orqali
hayvonlarning hayot-faoliyatiga ta'sir ham qiladi.
Turli organizm ekologik omillarga turlicha moslashgan. Ba'zilari kuchli
yorug'lik va past haroratga o'rgangan. Shuning uchun ham organizmlar turli
muhitda uchraydigan mikroorganizmlar, o'simlik va hayvonlar turli miqdorda
ekologik omillarni qabul qiladi. Undan ortiq yoki kam miqdordagi omillarning
ta'siri organizm-larning hayot-faoliyatining pasayishiga olib keladi. Agar ekologik
omillar maksimum yoki minimum darajada ta'sir qilsa, organizmning hayotfaoliyati to'xtaydi.
Organizmlarning yaxshi o'sish, rivojlanish sharoiti optimal abiotik omillar
ta'sirida bo'lsa, ularning yomon holati minimal sharoitda, ya'ni, abiotik omillarning
salbiy ta'siri natijasida yuzaga keladi
Organizmlarning nobud bo'lish chegara (mintaqa)si, ekologik omillarning
haddan ziyod ortiqchaligidan yoki ularning ta'sir qilish kuchlarining kamligidan
kelib chiqishi mumkin. Bu holat pesimum mintaqasi deb ham aytiladi. Ba'zi
mineral moddalaming yetishmasligi, minimum darajada bo'lishi, o'sim-liklarning
rivojlanishini sekinlashtirib, hattoki qurib qolishiga olib kelishi mumkin. Ya'ni,
tuproqda kaliy, kalsiy, magniy elementlari juda ham zarur hisoblanadi.

Chidamlilik chegara
Lekin yerning tinimsiz ishlatilishi va qo'shimcha mineral moddalaming
vaqtida berilmasligidan, ayrim elementlar miqdori tuproqda kamayib, o'simlik
normal rivojlana olmaydi. Lekin ayrim mineral moddalaming ma'lum darajasi
ekinlar hosilini oshiradi. Ulaming ortiqcha dozasi esa o'simliklarning nobud
bo'lishiga olib keladi.
Ayrim mineral moddalarning Libix (1849) ta'rificha, tuproqda «minimum»
holda bo'lishi mumkinligi, keyinchalik, 1905-yili F.Bekman tomonidan
ekologiyada «chegaralovchi omil» tushunchasi bilan ham almashtirib ishlatiladi.
Misol, bir ko'lning suvi kalsiyga boy bo'lib (21,2-22,4 mg/1), ularda o'simlik va
hayvonlar son va sifat jihatidan boy bo'lgan. Boshqa ko'l suvida kalsiyning miqdori
juda kam (0,7-2,3 mg/1) bo'lib, bu ko'llarda organizmlar deyarli kam uchragan.
Libixning «minimum qonuni»ga, keyinchalik Yu.Odum (1975) tomonidan
tuzatishlar kiritiladi, ya'ni: 1) Libix qonunini faqat statsionar sharoitdagina qo'llash
mumkin. Chunki, u yerda energiya va moddalarning kelishi, ularning shu muhitdan
chiqib ketishi bilan teng bo'lib turadi; 2) Organizm yashayotgan muhitdagi bir
modda miqdorining ko'pligi yoki boshqa moddaning yaxshi o'zlashtirilishidan shu
yerdagi minimum miqdordagi moddaning organizm uchun mohiyati o'zgartirib
yuborilishi mumkin. Bu holat ekologik omillarning hamjihatlik prinsiplariga kiradi
va organizm ba'zi hollarda bir kerakli moddani qisman shunga yaqin ikkinchi
modda bilan almashtirishi mumkinligini ko'rsatadi.
Organizmning hayot-faoliyati ekologik omillarning minimal mohiyati
ta'siridagina chegaralanmaydi, balki u yoki bu omilning ortiqcha miqdordaligidan
ham organizm holati aniqlanadi. Tabiiy muhitda chegaralovchi omillarning
maksimal mohiyatini 1913-yili amerikalik olim V.Shelford aniqlab, unga
«Tolerantlik qonuni» ifodasini bergan, ya'ni bu qonun bo'yicha turning yashashi,
qator ekologik omillarning ozligi va ko'pligi, organizmning chidamlilik-moslashish
chegarasiga yaqin darajasi bilan aniqlanadi. Ekologik omillarning, organizmlarning
chidamlilik chegarasiga yaqinligi yoki undan ortib ketishiga chegaralovchi omillar
deyiladi. Shunday qilib, organizm ekologik minimum va ekologik maksimum
holati bilan xarakterlanadi, shu ikki ekologik ko'rsatkichni u sezadi, unga