Reja: Mineral o’g’itlar va ularning turlari

Azotli o’g’itlar, ularning tavsifi, ishlab chiqarish texnologiyasi
Reja:

1. 
   Mineral o’g’itlar va ularning turlari.
   
2. 
   Azotli o’g’itlar va ularning tavsifi.
   
3. 
   Azotli o’g’itlar ishlab chiqarish texnologiyasi
   

Kimyo sanoatining muhim va eng asosiy vazifasi xalqning turmush farovonligini oshirishga qaratilgan. Bu esa bevosita qishloq xo’jaligi uchun zarur bo’lgan mineral o’g’itlar ishlab chiqarishdan iboratdir. Respublikamiz hududlarida joylashgan kimyoviy korxonalar qishloq xo’jaligini kerakli o’g’itlar bilan taminlaydi. Jahon bo’yicha yiliga 150 million tonna mineral o’g’itlar ishlab chiqarilmoqda Fosfor, azot va kaliy o’simlik uchun eng zarur oziq moddalardir. O’simlik bu elementlarni tuproqdan oladi, tuproqda bu moddalar miqdori yildan- yilga kamayib, tuproqning unumdorligi pasayib boradi, bu ekinning hosildorligiga salbiy ta’sir etadi. Tuproqning unumdorligini oshirish uchun erni o’g’itlash kerak.

O’g’itlar kelib chiqishi, ishlatilishi, tarkibi, xossalari va olinish usullariga ko’ra klassifikatsiyalanadi. Kelib chiqishiga ko’ra: organik, mineral (anorganik), organo-mineral va bakterial o’g’itlarga bo’linadi.
Organik o’g’itlar tarkibidagi ozuqa elementlari, asosan, organik birikmalar holida uchraydi (go’ng, torf, qishloq xo’jalik chiqindilari holidigi va hakozo).
Mineral yoki sun’iy o’g’itlar kimyo korxonalarida maxsus ishlab chiqariladigan anorganik birikmalardan iborat bo’lib, asosan, mineral tuzlardan tashkil topgan. Lekin, bunday o’g’itlarga qisman organik birikmalar ham kiradi, shunday o’g’itlarga karbamid misol bo’ladi.
Organo-mineral o’g’itlar organik hamda mineral o’g’itlar aralashmasidan iborat. Bakterial o’g’itlar tarkibida turli bakteriyaldar bo’lib, yerda ozuqa elementlarning hazm bo’ladigan formalari yigiladi. Yerni o’g’itlash muddatiga ko’ra: asosan (ekish muddatidan oldin beriladi); ekish paytida beriladigan, ekinni o’sish davomida beriladigan (oziqlantirish maqsadida) o’g’itlarga bo’linadi.
Kompleks o’g’itlar (murakkab va aralash o’g’itlar) ular ishlatiladigan yer tuprog’ining xarakteriga va o’simliklarning turiga qarab, asosiy ozuqali elementlar (azot, fosfor va kaliy) ning turli xil miqdordagi nisbatlari bilan tayyorlanadi. Kompleks o’g’itlar tarkibidagi foydali elementlar tuproqda bir tekis taqsimlanadi (shu kompleks tarkibidagi o’g’itlarni alohida-alohida ishlatilgandagiga ko’ra ahamiyati yuqoriroq bo’ladi) va bunday o’g’itlar bilan yerga ishlov berish oz vaqt va kam mehnat talab qiladi.
Tarkibida o’simlik uchun kerakli bir necha xil oziq modda bo’lgan o’g’itlarga murakkab o’g’itlar deyiladi. Murakkab o’g’it tarkibida ikki va uch xil oziq modda (azot, fosfor, kaliy) bo’ladi. Murakkab o’g’itni kimyoviy usulda, birikma holida ishlab chiqarish ham, bir oziq moddali o’g’itlarni aralashtirish yo’li bilan ham hosil qilish mumkin. Masalan, tarkibida ikki xil oziq modda bo’lgan kaliy nitrat va ammoniy fosfat kabi tuzlarni suvda eritib, suyuq murakkab o’g’it sifatida ishlatilsa bo’ladi.
O’g’it tarkibida ta’sir etuvchi moddalarning umumiy miqdori qanchalik ko’p bo’lsa, u shunchalik qimmatbaho hisoblanadi. Turli xil o’simliklar, tuproq, iqlim va boshqa sharoitlarda asosan azot, fosfor va kaliyning turli tarkibdagi va nisbatdagi murakkab o’g’itlari talab etiladi. Bunday o’g’itlar N:P₂O₅:K₂O og’irlik nisbatlari bilan xarakterlanadi. Masalan, 1:0,5:0,5 nisbatda azotning ozuqa birligi 1 ga teng deb, qabul qilingan. Bundan tashqari murakkab o’g’itlardagi ozuqa elementlari % larda ham ifodalanadi, masalan, N:P₂O₅:K₂O = 12:18:6 yoki 12-18-6; bu sonlarning yigindisi umumiy ta’sir etuvchi ozuqa elementlarining o’g’itdagi % miqdorini ifodalaydi.
Aralash o’g’itlar hosil qilishda oddiy o’g’itlar mexanikaviy yo’l bilan aralashtiriladi. Lekin, har qanday o’g’itni ham bir-biri bilan aralashtirish mumkin bo’lavermaydi, chunki ular o’zaro kimyoviy reaksiyalarga kirishib, tarkibidagi oziq elementlar erimaydigan holatga o’tishi mumkin. Ba’zan o’g’itlarning xossalari ham yomonlashib qoladi. Ko’pincha aralashma kompleks o’g’itlarga mikroo’g’itlar, turli qo’shimchalar-to’ldirgichlar qo’shiladi. Olinayotgan oddiy o’g’itlarning nisbatini o’zgartirib, bunday o’g’itlar turlarini ko’paytirish mumkin. Bu o’g’itlarni tayyorlash texnologiyasi juda oson. Agrokimyoviy vazifaga ko’ra, o’g’itlar bevosita va yerning fizikaviy, kimyoviy va biologik xossalarini yaxshilash orqali ta’sir qiladigan o’g’itlarga bo’linadi. Ozuqa elementlarning turiga ko’ra o’g’itlar azotli, fosforli, kaliyli, magniyli, borli va shu kabi turlarga bo’linadi.
Azotli, fosforli va kaliyli o’g’itlar ko’p ishlatiladi. Tarkibidagi elementlarning ko’p yoki ozligiga ko’ra ular oddiy- tarkibida asosan bitta ozuqa elementi bor va kompleks- tarkibida ikki yoki uchta ozuqa elementi bor o’g’itlarga bo’linadi. O’g’it tarkibida ozuqa elementlar miqdori ko’p bo’lsa, kontsentrlangan o’g’itlar deyiladi.
O’g’itlar agregat holatiga ko’ra qattiq, suyuq (ammak, o’g’itlarning suvdagi eritmasi va suspenziyasi), gaz holatidagi o’g’itlarga bo’linadi.
O’simliklarning o’g’itlarni o’zlashtirishi o’g’itlarning eruvchanligiga, yerning xususiyatiga, ya’ni birinchi navbatda tuproq eritmasidagi vodorod ionlarining kontsentratsiyasiga bog’liq. Bulardan tashqari qishloq xo’jaligida mikroo’g’itlar (bor, mis, marganes, rux, yod va shu kabilar), bakteriyali o’g’itlar (tuproqda hayot kechiradigan ba’zi foydali bakteriyalar), zaharli kimyoviy vositalar (qishloq xo’jaligida o’simlik zararkunandalariga qarshi kurashishda insektitsidlar, fungitsidlar, gerbitsidlardan foydalaniladi) ham ishlatiladi.
Azotli o’g’itlar tarkibidagi azot turli birikmalar holida bo’lishi mumkin. Qattiq azotli o’g’itlar sifatida ammoniy sulfat, ammoniy nitrat va ammoniy fosfatlari, kalsiy nitrat, natriy nitratlar va ular asosida olinadigan aralash, murakkab o’g’itlar ishlatiladi. Azotli o’g’itlar suvda yaxshi eruvchi bo’lib, ularni o’simliklar oson o’zlashtiradi. Azotli o’g’itlardan eng ko’p ishlatiladigani ammiakli selitradir. Ammoniy nitrat tarkibida bekorchi jins saqlamaydigan qattiq o’g’it bo’lib, tarkibida 35 % azot bor. Ammoniy nitrat ko’pgina o’simliklar uchun asosiy ozuqa hisoblanadi, shuningdek, uni har xil xarakterdagi yerlarda qo’llash mumkin. Ammoniy nitrat yoki ammiakli selitraning uch xil navi ishlab chiqariladi:
A navi-mayda kristall bo’lib, undagi azot miqdori 34,8 % dan kam va namligi 0,5 % dan ortiq bo’lmasligi kerak;
B navi-kristall sochiluvchan holatda bo’lib, undagi azot miqdori A navdagidek bo’ladi, namligi 0,8 % dan ko’p bo’lmasligi kerak;
V navi-donalashtirilgan va sochiluvchan holatda bo’lib, undagi azot miqdori 33,95 % dan kam bo’lmasligi va namlik 1,5 % dan ko’p bo’lmasligi kerak.
Ammiakli selitraning kamchiligi shundaki, u gigroskopik, tezda bir-biriga yopishib qoladi, parchalanishi tez, quruq va chang holida portlash xossasiga ega. Uning gigroskopikligi va yopishqoqligi, uni donador holiga o’tkazish, gigroskopik bo’lmagan mayda birikmalar bilan upalash (masalan, ohak bilan) va kam gigroskopik tuzlar bilan qo’shib (masalan, sulfat yoki fosfat ammoniy bilan) qotishma hosil qilish yo’li bilan kamaytiriladi. Uning yana bir kamchiligi portlash xususiyatiga egaligi. Uning portlash xususiyatini tezlashishiga mineral kislotalar, tez oksidlanadigan organik moddalar, asosan kukun holatidagi metallar va boshqalar ta’sir qiladi. Ammiakli selitra sanoatda quyidagi reaksiya bilan olinadi: