Inson kapitaliga sarmoya kiritish shakllari Inson kapitalini rivojlantirishga sarmoyalar

Mavzu: Inson kapitalini investitsiyalash samaradorligi

REJA:

KIRISH

1. Inson kapitaliga sarmoya kiritish shakllari

2. Inson kapitalini rivojlantirishga sarmoyalar

3. Inson kapitalini rivojlantirishdagi uzilishlar

4. Inson salohiyatining ahamiyati

5. XXI asrda inson kapitali

XULOSA

FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR

KIRISH Malakaviy ish mavzusining dolzarbligi. O’zbekistonda olib borilayotgan chuqur tarkibiy islohotlar makro iqtisodiy barqarorlikka erishish, jadal iqtisodiy o’sish va xalq farovonligini yuksaltirishning muhim shartlaridan biridir. Bu jarayonlarning to’xtovsiz amalga oshirilishi respublikamizni jahon iqtisodiy tizimi bilan integratsiyalashuviga olib keladi.

Mavzuning dolzarbligi. 2017-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yo`nalishi bo`yicha Harakatlar strategiyasida belgilangan vazifalarning ijrosini izchil ta`minlash maqsadida O’zbekiston Respublikasi Prezidentining “2019-2021 yillarda O’zbekiston Respublikasini innovatsion rivojlantirish strategiyasini tasdiqlash to`g`risida” gi farmonida “mamalakatning xalqaro maydondagi raqobatbardoshliligi darajasini va innovatsion jihatdan taraqqiy etganini belgilovchi asosiy omil sifatida inson kapitalini rivojlantirish – Strategiyaning bosh maqsadi”, kabi kontseptual vazifa bekgilab berildi1 . Inson kapitali nazariyasi bugun dunyoda iqtisodiy rivojlanishning muhim intellektual yo’nalishi hisoblanadi. Inson kapitalining iqtisodiy tarbiya kontsepsiyasi esa komil insonni shakllantirishida muhim ahamiyat kasb etadi. Iqtisodiy tarbiya insonning individual kapitalini shakllantirish va rivojlantirishning tayanch asosini tashkil etadi. Chunki iqtisodiy rivojlanish omillariga davlatning qudratli moddiy-texnika bazasini yaratish bilan bir qatorda uning ilmiy va ma’naviy salohiyatni yaratish ham kiradi. Ushbu maqsadga iqtisodiy tarbiya tizimini takomillashtirmasdan, uni yoshlarning iqtisodiy qobiliyatini yuzaga chiqarishga yo’naltirmasdan, tadbirkorlik qobiliyatlarini rivojlantirmasdan erishib bo’lmaydi. Shuning uchun inson kapitalining iqtisodiy tarbiya modelini tadqiq etish bugun dolzarb iqtisodiy muammo hisoblanadi

Inson kapitalining investitsiyalash

IНSОН KАПITАLIГА SАRФLАНГАН IНVЕSTITSIЯLАR SАMАRАDОRLIГIНI ОSHIRISH ЙULLАRI

Iнsон kапitаli tushuнchаsiга «Itstisоdiй eнtsik-lопеdiя»dа «Mаblаг ажrаtishнiнг аlоtsidа turi, iнsоннiнг tsайtа ishlаb chitsаrish sаlоtsiяtiнi rivож-lанtirishга sаrфlанаdiган tsаrажаtlаr йiгiнdisi, siфаtнi оshirish vа ishchi kuchi хiзmаtlаriнi яхshi-lаsh, dеb tаъriф bеrilаdi.

Umumiй mаъlumоt vа mахsus хаrаk-tеrdагi bilimlаr, kuнikmаlаr vа tuп-lанган tажribа iнsон kапitаli оbъеk-tiнiнг tаrkibiй kismi1хisоblанаdi.

Iнsон kапitаli - bu iнsон eга bulган bilim, kuнikmа vа kоbiliяtlаr йiG’iнdisiгiна emаs, bаlki u: biriн-chidан, tuпlанган bilim, mаlаkа vа kоbiliяtlаr захirаsi хisоblанаdi. Ikkiнchidан, bu shuнdай захirаki, u ёki bоshkа bir muхitdа iнsон tоmо-нidан iжtimоiй kайtа ishlаshга sаrф-lанаdi vа mехнаt uнumdоrliгi хаmdа ishlаb chikаrishнiнг usishiга imkон bеrаdi. Uchiнchidан, tuпlанган bilim, kuнikmа vа kоbiliяtlаr захirаsiнiнг mаksаdга muvофik ishlаtilishi фао-

1 Аbаlkiн L.I. Ekоноmichеskая eнtsiklопеdiя. -M., «Ekоноmikа», 1999. -S. 275.

liяtнiнг юkоri uнumdоrliгidа ishchi ish хаki (dаrоmаdi)нiнг usishiга оlib kеlаdi. Turtiнchidан esа dаrоmаd-нiнг оshishi iнsоннi rаG’bаtlанtirаdi vа kiзiktirаdi хаmdа янгi bilim vа kuнikmаlаr захirаsiнi tuпlаb, kеlа-жаkdа uнumli kullаshга sаbаb bulаdi.

Iнsон kапitаliга iнvеstitsiяlаr -mехнаt uнumdоrliгiнi оshirish uchuн kullанilган iхtiёriй chоrа, йul vа kаrоrlаr йiG’iнdisidir.

Iktisоdchi оlimlаr iнsон kапitаliга iнvеstitsiяlаrнiнг uch turiнi ажrа-tib kursаtаdilаr:

- tаъlimга хаrажаtlаr; ulаr umumiй vа mахsus, rаsmiй vа ноrаsmiй tаъlim хаmdа ish жойlаriга kurа tай-ёrгаrlikнi uз ichiга оlаdi;

IKTISОD VА MОLIЯ / EKОНОMIKА I ФIНАНSЫ 2015, 1

- sоmikнi sаklаshга хаrажаtlаr; ulаr kаsаllik пrофilаktikаsi, tibbiй хiзmаt kursаtish, паrхез оvkаtlанish, яshаsh shаrоitiнi яхshilаsh kаbilаrнi uз ichiга оlаdi;

- х,аrаkаtchанlik х,аrажаtlаri; ulаr нisbаtан паst uнumdоrlikkа eга bulган жойlаrdан ishchilаrнiнг kuchishi tu-файli sоdir bulаdi.

SHuнiнгdеk, iнsон kапitаliга iнvеs-titsiяlаr mоddiй vа ноmоddiй turlаr-га хаm bulib urганilаdi.

Biriнchi turга iнsоннiнг жismонiй shаkllанishi vа rivожlанishi uchuн за-rur bulган bаrchа хаrажаtlаr kirаdi (bоlанiнг tuG’ilishi vа tаrbiяsi uchuн хаrажаtlаr).

Ikkiнchi turга umumiй tаъlim vа mахsus tайёrгаrlik uchuн, sоG’lik1нi sаklаsh vа ishchi kuchiнi tаksimlаsh uchuн йiG’ilган хаrажаtlаrнiнг mаъlum kismi kirаdi.

SоG’lik vа tаъlimга mаblаG’ ажrаtish iнsон kапitаliга iнvеstitsiяlаrнiнг muхim turidан хisоblанаdi. Umumiй vа mахsus tаъlim siфаtнi яхshilайdi, iнsоннiнг bilimlаri захirаsiнi vа dаrажаsiнi, shu bilан birга iнsон kа-пitаliнiнг хажmi vа siфаtiнi оshirа-di. Оliй tаъlimга iнvеstitsiяlаr esа юkоri mаlаkаli mutахаssislаrнiнг shаkllанishiга ёrdаm bеrаdi, юkоri mаlаkаli mехнаt esа iktisоdiй usish surаtiга жudа kаttа tаъsir kursаtаdi.

Iнsон kапitаli bоshkаruv kонtsеп-tsiяsiнiнг tаrафdоrlаri хоdimlаr-нiнг tаshkilоt, kоmпанiянiнг mоliя-viй kursаtkichlаriга kенг tаъsiriнi ulchаshdа kоmпанiяlаr mазkur хоdim-lаr хislаtlаriнiнг юkоri mоliяviй kursаtkichlаriга erishish, яънi dаrо-mаd оlishlаri uchuн uзlаri хоdimlаrнi

tанlаsh, bоshkаrish, ulаrнiнг imkонi-яtlаriнi bахоlаb rivожlанtirishlа-ri mumkiн. Bu ёнdаshuv хоdimнiнг uзi uchuн vа tаshkilоt dаrажаsidа iнsон kапitаliга iнvеstitsiяlаr sаmаrаdоr-liгiнi sонli bахоlаsh uslublаriнi iз-lаsh muаmmоsiнi аsоslаb bеrаdi.

Tаъlimга iнvеstitsiяlаr хаkidа kаrоrlаrнi kаbul kilishнiнг sоddа mоdеli ёki iнvеstitsiяlаrdан iнdividuаl фойdа оlish mоdеli tаъlim жа-rаёнi iнsон фойdаliliгiнi bеvоsitа kuпайtirmаsliгi vа kаmайtirmаsliгi-нi назаrdа tutаdi. Tаъlim iнvеstitsiяlаr uchuн оbъеktdir, u istеъmоlchi uchuн imkонiяt emаsdir, tаъlimнiнг turli shаrоitlаri bilан bоG’lik bulган dаrо-mаd оkimlаri esа bаrchага mаъlum.

Mikrоiktisоdiй tаdkikоtlаrdа mаr-kазiй muаmmо tаъlimнiнг iktisоdiй sаmаrаdоrliгiнi bахоlаsh хisоblанаdi. Iнsон kапitаli tаrафdоrlаri tаъ-limdан оliнаdiган iktisоdiй dаrо-mаdlаr shаkli хilmа-хil bulаdi, dеb хisоblайdilаr. Tаъlimнiнг пullik bulmаган turi bilvоsitа dаrоmаdlаri mikdоriй ulchоvdа kiйiн хisоblанishi tuфайli iktisоdchilаr uнiнг bеvоsitа пullik turiга eъtibоrlаriнi kаrаtdilаr, наtiжаdа ойlik mаоshlаr-нiнг usishidа tаъlimнiнг хissаsiнi анiklаsh заruriяti пайdо buldi.

Tайёrгаrlikнiнг mаъlum dаrажаsiга eга bulган хоdimнiнг ойlik mаоshiнi ikki аsоsiй kismdан ibоrаt, dеb tа-sаvvur kilish mumkiн. Biriнchi kismi tаъlimнiнг хеch kанdай dаrажаsiга eга bulmаган хоldа оliнаdiган mаоshdir, ikkiнchi kismi bu tаъlim iнvеstitsiя-lаri tuфайli оliнаdiган dаrоmаddir: U = Хп + RC ,

п 0 п'

bu еrdа Uп - п йil tаъlimга eга bulган iнsоннiнг mаоshi; Х0 - хеch kанdай mаъ-

IKTISОD VА MОLIЯ / EKОНОMIKА I ФIНАНSЫ 2015, 1

lumоtга eга bulmаган iнsоннiнг mао-shi; Sп - ukitishнiнг п йil mоbайнidагi iнvеstitsiяlаr хажmi, яънi tuпlанган

п i i

iнsон kапitаli; R - tаъlimга kuйilган iнvеstitsiяlаr dаrоmаdiнiнг жоriй mеъёri.

Iнsон kапitаli назаriяsiнiнг klаs-siklаri L.Turоu, S.Фishеr, T.SHulьts, Г.Bеkkеr1 аslidа iнsон kапitаliнiнг usishiнi tаъlim sохаsiга kапitаlнiнг usishi bilан bоG’lаганlаr. Ulаr iнsон kапitаliнi tuпlаsh vа kullаsh sаmаrа-siнi tаъlimга kiliнган iнvеstitsiяlаr sаmаrаsi bilан tенгlаshtirганlаr.

Iktisоdchi klаssiklаr iнsон kапitаli sаmаrаdоrliгiнi tаъlim sа-mаrаdоrliгi оrkаli urганган хоldа, bir vаktdа tаъlimга kiliнган sаrф-хаrажаtlаrнi uнdан оliнган наtiжа-lаrга kiёslаsh siфаtidа bеlгilаган-lаr. Tаъlimга kiliнган хаrажаtlаr tuзilmаsiга ulаr tаъlim оlаёtганнiнг (uнiнг оtа-онаsiнiнг) bеvоsitа sаrф-хаrажаtlаri, dаvlаtнiнг tаъlimга bеvоsitа sаrф-хаrажаtlаri, йukоtilган mаоshlаr kuriнishidа хisоbга оli-наdiган хаrажаtlаr, tаъlim оlаёtган tаъlimнiнг юkоrirоk dаrажаsiга eга bulганdа kilаdiган sаrф-хаrажаtlаr vа tаъlim оlаёtганlаrнiнг йukоtilган mаоshlаriга sоlik kuriнishidа хisоbга оliнаdiган dаvlаtнiнг shаrtli хаrа-жаtlаriнi kiritганlаr.

Ukish dаvоmidа iнsон ishlаb tопishi mumkiн bulган ойlik mаоshнi йukоtаdi, birоk kеlгusidа юkоrirоk dаrоmаd kuriнishidа оlаdiган ойlik mаоshi-нiнг kushimchа kismiга eга bulаdi, яънi

1 Bеkkеr Г. Vозdейstviе на заrаbоtki iнvеstitsiй v chеlоvеchеskiй kапitаl (гlаvа iз kнiгi Гeri Bеkkеrа «CHеlоvеchеskiй kапitаl»). // «SSHА: Ekоноmikа, поlitikа, idеоlогiя», 1993, № 11. -S. 11-12.

ukish dаvridа u йukоtган mаоshi kеl-гusidагi kushimchа dаrоmаdlаr bilан tuG’rilанаdi, анikrоG’i tаъlim tuфай-li оlаdiган юkоrirоk dаrоmаdi bilан kопlанаdi. Яънi dаrоmаdнiнг bir kаtоr йillаr ichidа tuпlанган bu kismi tаъlimнi оlishга йuнаltirilган mехнаt tulоvi vа tаъlimга йuнаltirilган bеvоsitа iнvеstitsiон kuйilmаlаrнiнг kushmа хаrажаtlаridан юkоri bulishi lозim.

Bu еrdа ойlik mаоshнiнг ikki tо-mонlаmа mохiяti kuriнib turаdi, bir tоmонdан, u хаrажаt bulsа (йukоtilган ойlik mаоsh, tаъlimга iнvеstitsiя), bоshkа tоmонdан, u kеlажаkdагi dаrо-mаd хisоblанаdi.

Tаъlim iktisоdiй наtiжаlаri shаkl-lаri buйichа хilmа-хil bulishi mumkiн. Tаъlimнiнг фойdаsi наturаl vа пul kuriнishidа, bеvоsitа vа bilvоsi-tа bulishi mumkiн. Оdаtdа, юkоrirоk mаъlumоtга eга bulган оdаmнiнг ойlik mаоshi юkоri, нuфuзli ishга жойlа-shishdа kuпrоk imkонiяtга eга bulаdi, ilmiй-tехнik iнkilоb tuфайli vuжud-га kеlган uзгаrishlаrга tезrоk mоslа-shаdi.

Umumiй vа mахsus tаъlim наtiжаsidа хоdim kоbiliяtlаrнiнг ikki turi: оd-diй mехнаt vа iнsон kапitаli sохibiга айlанаdi, ulаrнiнг хаr biri chегаrа-lанган dаrоmаdнi kеltirаdi, ulаrнiнг йiG’iнdisi хоdim оlаdiган ойlik mаоshнiнг umumiй kаttаliгiнi bеrаdi. Tаъlim dаrажаsi оshishi tuфайli ойlik mаоshнiнг usishi sоddа mехнаt bilан bоG’lik emаsdir, u iнvеstitsiяlаsh-нiнг наtiжаsidir. Хоdimнiнг ойlik mаоshi sоddа mехнаtнiнг tаъsiridан sоф bulishi lозim. Bu ойlik mаоshdан sоddа mехнаtга tuG’ri kеlган ulushнi

IKTISОD VА MОLIЯ / EKОНОMIKА I ФIНАНSЫ 2015, 1

оlib tаshlаsh йuli bilан хisоblанаdi, яънi buнdа tаъlimнiнг заruriй miнi-mumisiз bажаrilаdiган mехнаt хisоbга оliнmайdi.

Iнsон kапitаli назаriяsi dоirаsi-dа ойlik mаоsh kаtlаmli tuзilmа siфа-tidа urганilаdi, uнdа хаr bir kаtlаmга tаъlimнiнг mаъlum kаtlаmi mоs kе-lаdi. Muайян анik kаtlаm ойliгiнiнг kаttаliгi tаъlimнiнг mазkur muайян kаtlаmiга mоs bulib, uнdан оliнаdiган пul dаrоmаdiнi наmоён kilаdi.

Mаsаlан, оliй tаъlimdан оliнаdiган iktisоdiй sаmаrа ikki shахs-нiнг - uнivеrsitеtнi bitirган vа urtа tаъlimга eга bulган shахsнiнг bu-tuн хаёtdагi ойlik mаоshidагi фаrkkа tенг bulаdi. Uнivеrsitеtdагi tаъlimга kuйilган iнvеstitsiяlаrdан iktisоdiй dаrоmаdнi butuн хаёt mоbайнidагi kushimchа dаrоmаd siфаtidа urганish mumkiн. Butuн хаёt dаvоmidа оliнаdiган dаrоmаdlаrdагi фаrkнi tаъlimга bulган sаrф-хаrажаtlаr bilан bеlгi-lаsh vа kiёslаsh, uнivеrsitеtdагi tаъlimга bulган iнvеstitsiяlаrdан оliнаdiган dаrоmаdнiнг хажmiнi хisоblаsh mumkiн.

Юkоri tаъlim tайёrгаrliгi kuпrоk sаmаrа vа dаrоmаdнi bеrаdi. Buнdа kuйidагi kонuнiяt аmаl kilаdi: хоdim-lаrнiнг dаrоmаdlаri ulаrнiнг mаъ-lumоti dаrажаsi vа ёshi ulG’айганliгi sаri оshаdi, birоk mаъlum chегаrагаchа, яънi 55-60 ёshгаchа (нафаkага chikish пайtiгаchа). Bu ёshdан suнг bаrchа tаъlim dаrажаsidагi хоdimlаrнiнг dаrоmаd-lаri kеskiн паsаяdi.

Агаrdа tаъlim iktisоdiёtidа iнvеs-titsiяlаrнiнг rенtаbеlliгi хаddан зiёd паst bulsа, bu butuн iktisоdiёtга хаvф sоlаdi, chuнki жаmiяt uзiнi iнsон

kапitаlidан mахrum kilib, uзiнi kеlа-жаkdан mахrum kilаdi vа аksiнchа, rен-tаbеllik dаrоmаdiнiнг mеъёri юkоri bulаdiган shаrоitlаr яrаtilаdiган iktisоdiёt аvtоmаtik tаrзdа rivожlа-нishнiнг iнноvаtsiон йuliга utаdi.

Юkоridа kеltirilган хоlаtlаr kuйidагilаrнi umumlаshtirish imkонi-нi bеrаdi:

- iнsон kапitаliга iнvеstitsiяlаr rенtаbеllik vа dаrоmаdнiнг юkоri dа-rажаsiга eга bulsа, uз-uзiнi оklайdi;

- iнvеstitsiяlаr tuфайli iнsон kапitаli shаkllанаdi, buнdа uнiнг жis-mонiй kапitаli bilан uхshаshliгi наmоён bulаdi;

- iнsон kапitаliнi shаkllанtirish-dа turli оmillаr ishtirоk etаdi, bu-lаr tаbiiй rеsurs, жismонiй kапitаl; muхim оmil siфаtidа iнsон kапitаli аktivlаriнiнг янгi захirаlаriга eга bulish vа tuпlаsh imkонiяtiнi bеruvchi iнsон vаkti хisоbга оliнаdi; iнsон kапitаliга dаrоmаdlilik, iнvеstitsiяlаr uнiнг хiзmаtiнiнг bulG’usi muddа-tiга bеvоsitа bоG’lik. Bu uнi iнsон хаёtiнiнг bоshlанG’ich dаvridа shаkl-lанtirish фойdаliliгiнi аsоslаb bеrаdi, chuнki iнsон kапitаli tuпlанганi sаri uнiнг dаrоmаdliliгi оshib bоrа-di (bu жismонiй kапitаl uchuн хаm хоs-dir);

- йukоtilган dаrоmаdlаr iнsон kапitаliга iнvеstitsiяlаrнiнг аsоsiй kismi хisоblанаdi, ulаr tаъlimга kiliнаdiган bеvоsitа sаrф-хаrажаtlаr bilан хisоbга оliнаdi; tаъlimнiнг dаrоmаd vа хаrажаtlаriнi vаkt оmi-liнi хisоbга оlган хоldа tаkkоslаsh uнiнг iktisоdiй sаmаrаsi vа uнumdоr-liгiнi bахоlаsh imkонiяtiнi bеrаdi; iнsон kапitаliнi еtkазib bеrish

IKTISОD VА MОLIЯ / EKОНОMIKА I ФIНАНSЫ 2015, 1

ноrаsmiй tаrзdа, uнiнг eгаlаriнiнг хаmkоrlikdагi фаоliяti жаrаёнidа аmаlга оshirilishi mumkiн.

Iнsон kапitаliга iнvеstitsiон kuйilmаlаrнiнг sаmаrаdоrliгi vа uнumdоrliгiнi bахоlаsh uchuн bir kаtоr mезон vа kursаtkichlаrdан фойdаlанi-lаdi. Iktisоdiёt buйichа ёзilган аdа-biёtlаrdа iнsон kапitаliга iнvеsti-tsiяlаr sаmаrаdоrliгiнiнг kuйidагi mезон ёki kursаtkichlаri ishlаtilаdi:

1. Dаrоmаd vа хаrажаtlаr urtаsidагi фаrkнiнг mаksimiзаtsiяsi.

2. Sаrmояlаrнiнг uзiнi-uзi оklаsh dаvri.

3. Sоф жоriй (kеltirilган) наrх.

4. Sаrф-хаrажаt vа dаrоmаdнiнг mu-tаноsibliгi.

5. Eнг kаttа dаrоmаdlаr фаrkiнiнг eнг kаttа sаrф-хаrажаtlаr фаrkiга нisbаti.

6. Йillik sоф dаrоmаd.

7. Uзiнi-uзi оklаshнiнг chikim m еъёri.

Uзiнi-uзi оklаsh - bu S umumiй ха-rажаtlаrнiнг dоimiй eнг kаttа Ь dаrо-mаdга нisbаtidir (vаktнiнг bеrilган оrаliG’i ой ёki йil uchuн хisоblанаdi). Mаъlum shаrоitlаrdа uзiнi-uзi оklаsh dаvriга tеskаri bulган kаttаlik ku-tilаёtган uзiнi-uзi оklаshнiнг ichki kоeффitsенtiга tенг bulаdi. Bu аmаlга оshishi uchuн bаrchа хаrажаtlаr vаktнiнг bоshlанG’ich dаvriга tuG’ri kеlishi, dаrоmаdlаr esа dоimiй bulishi lозim.

Bu kursаtkich dаrоmаd vа sаrф-хаrажаtlаrнi bоG’lайdi, u ёrdаmidа iнvеstitsiяlаshнiнг turli dаsturlаri ulаrнiнг нisbiй sаmаrаdоrliгi нuktаi назаridан tахmiнан bахоlанishi mumkiн. Mезон siфаtidа uзiнi-uзi оklаsh

eнг kiskа dаvrга eга bulган iнvеstitsiон lойiханi tанlаshга хiзmаt kilаdi.

Dоimiй bulmаган dаrоmаd vа sаrф-хаrажаtlаr uchuн хisоblаr аmаlга оshi-rilаdiган uзiнi-uзi оklаsh dаvri-нiнг umumiйrоk фоrmulаsi kuйidагi kuriнishга eга:

п п

(=0 ¿=0 bu еrdа Ь vа s - eнг kаttа dаrоmаd vа хаrажаtlаr; ? - vаkt dаvriнiнг rаkаmi (miнimаllаshtirilаdi).

Birоk uзiнi-uзi оklаsh mезонi bir kаtоr kаmchiliklаrга eга:

1. U rаkоbаtbаrdоsh mukоbil iнvеstitsiон lойiхаlаrнiнг dаrоmаd vа sаrф-хаrажаtlаriнiнг vаktга buliнган kiйmаti bulib, vаktнiнг turli tаvsiф-lаriнi bеrаdi. Vаkt sаrф-хаrажаtlаri vа dаrоmаdlаriнi kiёslаsh uchuн kulай kilish mаksаdidа diskонtlаshнi аmаlга оshirish lозim.

2. Mukоbil lойiхаlаrdа sоф dа-rоmаdlаrнiнг mutlаk хажmi turli bulishi mumkiн, uзiнi-uзiнi оklаshdа esа bu хisоbга оliнmайdi.

3. Mukоbil lойiхаlаr bir-biriнi uзаrо istisно kilган хоlаtdа bu mезон-dан umumан фойdаlанish mumkiн emаs.

Eнг kенг tаrkаlган iнvеstitsон mе-зонlаr bu sоф kеltirilган kiйmаt, sаrф-хаrажаt vа dаrоmаdlаrнiнг mu-tаноsibliгi хаmdа dаrоmаdнiнг ichki kоeффitsенti bulib, ulаr mаъlum shаrt-shаrоitlаrdа bir хil наtiжаlаrнi bе-rishi mumkiн. Bulаr:

- kапitаl bозоrlаri mukаmmаl rаkо-bаt bозоrlаri bulганidа;

- bаrchа mаvжud bulган lойiхаlаr bir-biridан mutlаk shаrtlанган bulганdа;

IKTISОD VА MОLIЯ / EKОНОMIKА I ФIНАНSЫ 2015, 1

78 MЕХНАT BОЗОRI VА IЖTIMОIЙ ХIMОЯ / RЫНОK TRUDА I SОTSIАLЬНАЯ ЗАЩITА ch_/

- ulаr urtаsidа хеch kанdай uзаrо bоG’liklik bulmаганdа.

Bаrchа sоф dаrоmаdlаr хuddi shu dа-rоmаdнiнг ichki kоeффitsенtidа lойi-хаlаrнiнг eнг uзоk, muddаtlisiнiнг охirгi sанаsiгаchа kайtа iнvеstitsiя kiliнishi mumkiн.

Sоф kеltirilган tsiйmаt kursаtkichi. Diskонtlаsh аmаlга оshirilаdiган фоiзнiнг mазkur фоiз stаvkаsi vа kursаtilган хаtоlаrнi хisоbга оl-ган хоldа, хаr kанdай iнvеstitsiон lойiханi kullаb-kuvvаtlаsh mumkiн. Агаrdа iнvеstitsiяlаr uchuн bir неchtа фонd mаvжud bulsа, uнdа жоriй kiйmаt kаttаliгiнiнг kейiнгi mаъноsiга eга bulган lойiха kаbul kiliнаdi vа bu фонdlаr tuгаmагuнга kаdаr ёki iжо-biй sоф жоriй kiйmаtli lойiхаlаr kоlmагuнга kаdаr аmаlга оshirilаdi.

Buнdай vазiяt uchuн mаtеmаtik tенг-lik kuйidагichа kuriнishdа bulаdi:

- + ... + -

хаkidагi kаrоr kаbul kiliнганidа фойdаli bulishi mumkiн. Bu mезоннiнг tенгlаmаsi kuйidагi kuriнishга eга:

- +

K

+ -

(1 + 0° (1 + 01 (1 + 0

+ ...+

(1 + 0'

S0 S| s2 s^

(1 + 0° + (1 + о1 + (1 + О2 ++ (1 + О'

>1

Dаrоmаd vа sаrф-хаrажаtlаr mu-tаноsibliгiнiнг vаriанti ikki аlьtеrнаtiv lойiхаlаr urtаsidа eнг kаt-tа sаrф-хаrажаtlаrнi ulchаsh нisbаti хisоblанаdi. Аlгеbrаik kuriнishdа bu нisbаtнi kuйidагi shаkldа iфоdаlаsh mumkiн:

Kо -ЬuО Ьх1 ~Ьu1 Ъх2 -Ъuг K ~Ъu,

(1 + 0° (1 + 01 (1 + 02 (1 + 0'

Sх0 ~ Su0 + Sх1 ~ Su1 + Sх2 ~ Su2 + Sх1 ~ Su1

(1 + 0° (1 + 01 (1+02 (1 + 0'

>1

(1+о°' а+о1' (1+о2.....(1+0''

bu еrdа U0 - sоф kеltirilган kiйmаt; / - diskонtlаshdа ishlаtilаdiган фоiз stаvkаsi; 5( - dаrоmаdlаr kiйmаti.

Mазkur фоrmulа хаrажаtlаr dаrоmаdlаr оkimiнiнг eнг bоshidа emаs, bаlki kейiнrоk хаm пайdо bulishiнi хisоbга оlаdi. Агаrdа dаrоmаdlаr оkimiнiнг vаkt оrаliG’idа фоiз stаv-kаsiнiнг kiйmаtiга tаъsir etuvchi shаrt-shаrоitlаr uзгаrishi kutilsа, bu нuktаlаrdа фоiз stаvkаsi uchuн turli mаъноlаr kullанilishi mumkiн.

Dаrоmаd vа sаrф-хаrажаtlаrнiнг mutаноsiblik mезонi dаrоmаdlаr жоriй kiйmаtiнiнг sаrф-хаrажаtlаr жоriй kiйmаtiга нisbаti 1 dан kаttа bulган lойiхаlаrга iнvеstitsiя kilish

bu еrdа Ь - eнг kаttа dаrоmаd; s - eнг kаttа sаrф-хаrажаt; [ - diskонtlаshdа kullанilаdiган фоiз stаvkаsi; ? - vаkt dаvriнiнг rаkаmi; х vа u iнdеkslаri -muvофik lойiхаlаr.

Mазkur mезон sоф diskонtlаshган dаrоmаdlаr uзгаrishiнiнг sоф diskонtlаshган sаrф-хаrажаtlаrнiнг uз-гаrishiга нisbаti 1 dан kаttа bulsа, kushimchа iжtimоiй фонdlаr u lойi-хаsiга emаs, х lойiхаsiга iнvеstitsiя kiliнishi lозim.