Inson sotsiomadaniy hayoti shakllarining virtuallashuvi

Urbanizatsiya jarayoniga quyidagilar sabab bo'ladi:

• 
  shahar aholisining tabiiy o'sishi;
  
• 
  qishloq aholi punktlarini shaharga aylantirish;
  
• 
  keng shahar atrofi hududlarini shakllantirish;
  
• 
  qishloqdan shaharga migratsiya.
  

Birinchi shaharlar miloddan avvalgi 3-1 ming yilliklarda paydo bo'lgan. Misr, Mesopotamiya, Suriya, Hindiston, Kichik Osiyo, Xitoy, shuningdek, O'rta er dengiziga tutash Yevropa va Afrikaning ba'zi qismlarida. Qadimgi dunyoda Bobil, Afina, Karfagen, Rim, Iskandariya kabi shaharlar katta rol o'ynagan. Oʻrta asrlar va Uygʻonish davri shaharlarida burjua sivilizatsiyasi elementlari shakllandi. Kapitalizmning rivojlanishi bilan moddiy va ma’naviy faoliyatning turli shakllari va turlarini jamlash va birlashtirishning obyektiv zarurati urbanizatsiya jarayonining kuchayishiga, aholining shaharlarda to‘planishining kuchayishiga asosiy sabab bo‘ldi. Urbanizatsiyaning hozirgi bosqichida dunyoning iqtisodiy rivojlangan mamlakatlarida aholi punktlarining yirik shaharcha shakllari ustunlik qilmoqda.
Urbanizatsiya jarayonining rivojlanishi shahar aholisining shakllanishi va shaharlarning o'sishining o'ziga xos xususiyatlari bilan chambarchas bog'liq: shahar aholisining o'zi tabiiy o'sishi, shahar chegaralariga qo'shilishi yoki shahar atrofi hududlarini (shu jumladan shaharlar) ma'muriy bo'ysunishi bilan bog'liq. Darhaqiqat, shaharlarning o'sishi ham ozmi-ko'pmi keng shahar atrofi va urbanizatsiyalashgan hududlarning shakllanishi bilan bog'liq. Ushbu hududlarda aholining turmush sharoiti katta shaharlardagi yashash sharoitlariga tobora yaqinlashmoqda - bu zonalarning og'irlik markazlari ( shahar aglomeratsiyalari deb ataladi ).
Dunyoning turli mamlakatlarida urbanizatsiya jarayoni rivojlanishining demografik jihatlarini qiyosiy tahlil qilish odatda aholi urbanizatsiyasining o'sishi to'g'risidagi ma'lumotlarga asoslanadi - shahar yoki urbanizatsiya deb ataladi. Shahar va qishloq xo'jaligidan tashqari aholi sonining qishloq xo'jaligi aholisiga nisbatan ortib borayotgan o'sishi zamonaviy urbanizatsiyaning eng xarakterli xususiyati hisoblanadi. Birinchi dunyoning rivojlangan mamlakatlari shahar aholisining eng yuqori foiziga ega: Yevropada - Buyuk Britaniya (91%), Shvetsiya (87%), Germaniya (85%), Daniya (84%), Frantsiya (78%), Niderlandiya (76%), Ispaniya (74%), Belgiya (72%); Shimoliy Amerika, AQSh (77%) va Kanadada (76%); Osiyoda Isroil (89%) va Yaponiya (78%); Avstraliya va Okeaniyada - Avstraliya (89%) va Yangi Zelandiya (85%); Afrikada - Janubiy Afrika (50%).
Dunyoning turli mintaqalari va mamlakatlaridagi urbanizatsiya jarayoni o'ziga xos xususiyatlarga ega. Rivojlangan mamlakatlarda urbanizatsiyaning zamonaviy turi endi shahar aholisi ulushining tez o'sish sur'ati emas, balki suburbanizatsiya jarayonlarining ayniqsa jadal rivojlanishi va shu asosda shahar aholisining yangi fazoviy shakllarini shakllantirishdir. Iqtisodiy rivojlangan mamlakatlar o'z-o'zidan urbanizatsiya va supershaharlarning nazoratsiz o'sishi oqibatlarini to'liq his qilmoqda. Yirik shaharlarning inqirozi ijtimoiy, madaniy, sivilizatsiyaviy va irqiy va etnik qarama-qarshiliklarning keskinlashuvining tabiiy natijasidir. Havo va suvning ifloslanishi, ekologik muammolarning keskinlashuvi odamlarda tobora ko'proq tashvish uyg'otmoqda. Hududiy va uy-joy fondidan, muhandislik jihozlaridan foydalanishda jiddiy muammolar mavjud. Ba'zi yirik shaharlarda ko'chmas mulkning biroz qadrsizlanishi jarayoni mavjud. 1960-yillarda AQSHda (1970-yillarda esa Gʻarbiy Yevropaning ayrim mamlakatlarida) aholining hududiy dekontsentratsiyasi jarayonlari yaqqol namoyon boʻldi. Bu nafaqat aholining yirik shaharlardan shahar atrofidagi hududlariga ko'chishiga - 1950-yillarda keng tarqalgan jarayonga, balki yuqori urbanizatsiyalashgan shaharlarga nisbatan chekka hududlardagi shaharlarning ustun o'sishiga ham tegishli. Bu jarayon reurbanizatsiya deb ataldi. Frantsiya, Shvetsiya, Italiya, Kanada ma'lumotlari migratsiya yo'nalishining o'zgarishi natijasida aholining shahar aglomeratsiyasidan kichik va o'rta shaharlarga umumiy o'tishini tasdiqlaydi. Buyuk Britaniya, Niderlandiya, Shveytsariya, Belgiya va Avstriyada yirik shaharlarda aholi sonining qisqarishi kuzatildi va shahar markazlaridan migrantlar oqimi asosan ularning shahar atrofidagi hududlariga yo'naltirildi. Ko'pgina yirik shahar aglomeratsiyalarida aholi o'sishni to'xtatdi va hatto kamayishni boshladi.
Dunyoning rivojlanayotgan mamlakatlarida aholining ko'payishi "shahar portlashi" bilan birga keladi. Aholi urbanizatsiyasining nisbatan past sur'atlariga ega bo'lgan ko'plab rivojlanayotgan mamlakatlar urbanizatsiyaning nisbatan yuqori sur'atlari bilan ajralib turadi. Bir qator Osiyo va Afrika davlatlari poytaxtlarining nomutanosib o'sishi urbanizatsiyaning o'ziga xos turi bilan bog'liq bo'lib, u dehqonlarni ochlik va qashshoqlikdan xalos bo'lishga umid qilib, yirik shaharlarga ommaviy jalb qilish bilan ajralib turadi. Qishloq aholisining shaharlarga kelishi, qoida tariqasida, ishchi kuchiga bo'lgan talabning o'sishidan ancha ustundir. Natijada, urbanizatsiya sanoatlashtirishga qaraganda tezroq davom etmoqda, qishloqdan shaharga immigratsiya ishsizlar va yarim ishsizlar armiyasini ko'paytiradi va shaharlarning qaroqsiz hududlarini kengaytiradi. Rivojlanayotgan mamlakatlarda koʻp millionli shahar aglomeratsiyalari shakllanmoqda (masalan, Mexiko, Buenos-Ayres, San-Paulu, Rio-de-Janeyro, Kalkutta, Bombey va boshqalar). Rivojlanayotgan mamlakatlarda urbanizatsiya jarayoni nihoyatda qarama-qarshidir: bir tomondan, bu mamlakatlar taraqqiyotiga hissa qo'shadi, yangi millionlab odamlarni zamonaviy dunyoning axborot, madaniy va sivilizatsiya resurslari bilan tanishtiradi; boshqa tomondan, modernizatsiyani quvib o'tish fenomeni tufayli yuzaga kelgan juda jiddiy ijtimoiy-iqtisodiy muammolarni yanada kuchaytiradi va bu juda muhim bo'lib, yirik shaharlarga demografik bosim ta'sirini yaratadi.
Urbanizatsiya rivojlanishi bilan shahar aholisining o'sishida migratsiyaning roli asta-sekin kamayib bormoqda. Butun aholining hududiy harakatchanligi intensivligi, ayniqsa mayatnik migratsiyasining intensivligi oshib bormoqda. O‘zbekistonning shahar aholisining shakllanishida ko‘p yillar davomida qishloqlardan shaharga ko‘chish va qishloqlarni shahar posyolkalariga aylantirish asosiy rol o‘ynadi.
Urbanizatsiya jarayonini barqarorlashtirish uchun aholining shahardan qishloq joylariga qisman chiqib ketishini ta’minlash zarur, bu esa shaharlarning yuklari bo‘shashiga, qishloq bilan shahar o‘rtasidagi savdo aylanmasining kuchayishiga olib keladi.