Инсон ва машина ҳамкорлиги

INSON VA MASHINA HAMKORLIGI
Reja:

1. 
   Inson va mashina hamkorligi.
   
2. 
   Ishlab chiqarish jarayonida operator ishining obyektlari. Mehnat faoliyatida operatorning vazifalari.
   
3. 
   Operator faoliyatining psixologik tuzilishi.
   
4. 
   Inson va mashina sistemasida axborot almashish. Mashina xossasining ishchi faoliyatiga ta’sir etishi.
   
5. 
   Inson va mashina hamkorligining tuzilishi materialga ishlov berishda mumkin bо‘lgan harakat usullarini tanlash yо‘li bilan faoliyatning obyektiv vazifasini fikran aniqlash yoki ishlov berish texnologiyasida aytilganlarni hotirada qayta tiklash,
   
6. 
   harakatlar tartibi haqida bir fikrga kelish hamda ularning natijalarini oldindan bilish va boshqalar.
   

Inson mexnat jarayenida mexnatkash tushunchasi tarkibiga kiradigan xar xil xususiyatlarni namoish kilishi mumkin. U kollektivning oddiy a’zosi yoki peshkadami, shogird, mustakil ishchi yoki ishlab chikarish, raxbari bulishi mumkin. Uzi boshkarayetgan mashina bilan xamkorlik kilib operator bulib koladi. Mexnat faoliyatida operator ishning bosh obyektlari-u uzgartiradigan material (xom-ashe, yarim fabrikat, buyum yoki boshka materiallar) mashina ( stanok,agregat yoki texnologik kurilma) ning texnik xolati xamda ish rejimidir. Bunda operatorning vazifasi kuyidagilardan iborat buladi:

1) materialning xususiyatlarini bilish, xamda uni ishlash tajribasi asosida tugri va anik baxolash.
2) mashina konstruksiyasini bilim asosida tekshirib kurish, ishlashni kuzatish va tekshirish yuli bilan uning ishga tayergarligini aniklash.
3) mashinani boshkarish malaka va boshkarish ukuvi yerdamida ishlashga mos texnik rejimini urnatish. Mazkur rejimlardan chetlashishni uz vaktida paykash va barxam berish maksadida mashinaning ishla protsessini kuzatish.
Vazifalarni bajarishda operator faliyatining kerakli sturkturasi asosan kuyidagi xarakat va operatsiyalardan iborat.
a) materialni kayta ishlashda mumkin bulgan xarakat usullarini tanlash yuli bilan faoliyatning obyektiv vazifasini fikran aniklash yoki ishlov berish texnologiyasida aytilganlarni xotirada kayta tiklash.
b) xarakaitlar tartibi xakida bir fikrga kelish, xamda ularning natijalarini oldindan bilish.
v) mashina ishlashining borishi xakida axborot signallarini idrok etish. Eng jiddiylarini tanlash, ularni axamiyatini takkoslash va baxolash.
g) mashinaning ishlash rejimini sozlash va mashinaga komanda axborotlarini berish va ayni chokda mashinani boshkaruvchi ta’sirning natijalarini kuzatish buyicha karorlarni ishlab chikish. Tashki muxit, operator va mashina urtasidagi axborot almashinish. Birok, bu xamkorlikning operatorga bulgan asab psixik yukining, uning emmotsional soxasiga ta’sirining akliy kobiliyati, bilimi, malaka va kunikmasiga kuyiladigan talablar xususiyatlari u tomondan katta ishlanadigan materiallarning xususiyatiga, rejimlarning murakkabligi, kuvvati, xarakatchanligi, eskirganligi, chidamliligi va mashinaning boshkariluvchanligi, shuningdek ishlab chikarayetgan materialar va mashinaning ish rejimidagi uzgarishning borishi xakida signal beruvchi indekatorlarning yetarli va anik ishlashiga boglik. Operator tomomnidan mashina vositasida ishlov berilayetgan material oddiy va murakkab xavfsiz va xavfsizli, oson va kiyin uzgaruvchan bulishi mumkin. Uning xossalari va uzgartirishning sermexnatliligiga kura operatorning ishi oson va kiyin bulishi mumkin. Material kanchaliy murakkab bulsa, operator uning xususiyatlarini shunchalik bilishi talab kilinadi, uning xarakati shunchalik xilma - xil buladi, shunchalik kuprok malaka va kunikma talab kilinadi. Material kanchalik xavfli bulsa, operatorda asab psixik taronalik shunchalik kuchli buladi, material bilan ishlaganda u shunchalik extiyetkor va e’tiborli bulishi lozim, undan shunchalik xissiy barkarorlik uz vaktida xatosiz xarakat kilishi talab etiladi. Mashinaning xossasi operator faoliyatiga material xossasining xam kuprok ta’sir etadi, chunki operator ish jarayenida u Bilan bevosita munosabaida buladi. Mashina kanchalik murakkab, kuvvatli va serxarakat bulsa, uning ishlash rejimlari kambarkaror , boshkarilishi kiyin va omon bulsa operatorning asab psixik tarangligi va xayajoni shunchalik yukori, uning uz-uzini tuta bilishi, bilishi, malaka va kunikmasi shunchalik takomillashgan, xissiyet va barkaror iroda kuchli shunchalik takomillashgan bulishi lozim. Unday umumiy va kasbiy kobiliyat shunchalik kup talab kilinadi, xamda uning xatolari shunchalik xavfli buladi. Texnologik jarayen kanchalik murakkab va mashinaning ishlash
sur’ati kanchalik yukori bulsa, materialga ishlov berish xakida mashinaning ishlash rejimi va unga bulgan boshkaruv ta’siri natijasi xakida operatorni xabardor kiladigan indikatsiya vositalari operator faoliyatiga shunchalik kup ta’sir kiladi. Operatorga axborot beruvchi induksiya yetarli bulmasa, uning asab psixik tarangligi ortadi. Signallar chastotasi xaddan tashkari yukori bulishi xatolarni kupaytiradi. Signallarni kurishga xalakit bulsa, ularni kurish vakti tuziladi, axborot ishini va idrokning navbatdangi operatsiyasiga utishni syokinlashtiradi. Signallar fondan kanchalik keskin fark kilsa, axborotni kurish va ishlash vakti shunchalik kiska buladi xamda dikkatning boshka obyektga kuchishi tezlashadi. Mashina va material xususiyati shuningdek, texnologik jarayenlar indikatsiya sifatida xam operatorlar ishlab chikarish vazifalarini xal kilishiga, material va unga ishlov berish jarayenini baxolashga, mashina ish rejimining sozligiga, texnologik jarayenni, uz-uzini nazorat kilish va boshkarishga shu darajada ta’sir kiladi. Mashinani boshkarish buyicha operator xarakatining (muljallash, ijro etish, tuzatish va yakunlash kabilar psixologik sturkturasi (yukoridagi "faoliyat" bobida karang) xam kup jixatdan ana shu xususiyatlarga boglik. Operator va mashinaning xamkorligida mashinaning xususiyatlari katta axamiyatga ega: bir xil konstruksiyadagi mashina) xatto bir xil eskirganda xam rejimning barkarorligi va boshkarilishda uz xususiyatlariga ega buladi. Operator uning "injikliklari" ni bilishi kerak. Mana shuning uchun xam operator uziga uzi byokitilgan mashinaga ega bulishi, ularni almashtirish zarur bulgan takdirda xar birining xususiyatlari bulishi lozim. Shuningdek uz mashinasining joriy remontini uzi bajarishi yoki uzi nazorat kilishi, saklashda shaxsaan ishtirok etgani ma’kul. Xar kanday mashina uzok uzlashtirish va xatto unga odatlanishini talab kiladi. Aks xolda u operator uchun xavfli manba bulib kolishi xam mumkin. U yoki bu kasbdagi operator va mashina xamkorligining konkret taxlilini kuyidagi izchilikda amalga oshirish kulaydir.
1) materialga ishlar berishning xususiyatlari va texnologiyasi.
2) mashinaning fazilati va nuksoni;
3) operatorlar mashina va material xususiyatini belgilash.
4) indikatorlar kursatkichlarini vaktida idrok etish va tugri baxolash.
5) mashinani boshkarish buyicha karorlarning vaktida va anik bulishi.
6) ijrochilik xarakatlarining anikligi;
7) xarakat natijalarini puxta nazorat kilish va ularga vaktida tuzatish kiritish;
8) xarakat natijalari va maxsulot sifatini obyektiv baxolash.
Bunday analiz nafakat ishlab chikarish jarayenlarini takomillashtirish mashinani ekspluatatsiya kilish koidalari va xususiyatlari, mexnat unumdorligining oshirish buyichagina emas, balki operator tajribasini, uning bilimi, malakasi , kunikmasi va uning ukish davridagi maxoratini takomillashtirish buyicha xam xulosalar chikarish imkonini beradi. Operator va mashina xamkorligi asosiy konuniyatlaridan uzlashtirilishni tekshirish.
1) Operator faoliyatining asosiy obyekti nima?
2) Ishchi kanday vazifalarni bajarganda operator buladi?
3)Ishlab berilayetgan material xususiyati operatorga kanday ta’sir kursatadi.
4) Mashinaning xususiyati operatorga kanday ta’sir kursatadi.
5) Operator va mashinaning xamkorligini kanday izchilikda taxlil kilgan ma’kul?