Инсон ва машина ҳамкорлиги

10-Mavzu: Kasbga kо‘nikish va uning psixologik masalalari (1 soat)
Reja:

1. 
   Kasbga kо‘nikish haqida tushuncha
   
2. 
   Organizmning ishlab chiqarish muddati va mehnat rejimiga moslashish tarzidagi biologik kо‘nikish turlari sotsial kо‘nikish, psixologik kо‘nikish.
   
3. 
   Kasbga kо‘nikish bosqichlari: tanishtirish bosqichi, kasbga tayyorlov bosqichi, shaxsning korxona ishchilari muhitiga singdirish bosqichi.
   
4. 
   Kasbga kо‘nikish shartlari. Kasbga kо‘nikishning psixologik masalalari.
   

Ukuv maksadi - Ukuvchilar shaxsi tarkib topishining asosiy konuniyatlari va yullarini xamda, ularning shunday kasbiy sifatlari masalan, mexnatda bulgan aktivliklarni texnik fikr yuritishni va ishdagi mustakilliklarni uzlashtirishdan iborat.

MEXNAT TARBIYASI PSIXOLOGIYASI
Agar xunar texnika ta’limi bir butun protsessida ukitishning oxirgi natijasi kasbiy maxoratni tarkib toptirish bulsa, tarbiyaning oxirgi natijasi - kuruvchi sifatidagi ishchi shaxsini tarkib toptirishdan iborat. Ishchi shaxsiy xislatlarning uziga xosligi xalk kishilarining yangi tarixiy birlikdagi boshka gruppalar namoyendalaridan shu bilan farklanadiki, u ishchidir. Ishlab chikarish ishchisidan u uzining ishchiligi bilan farklanadi, ammo ishchining shaxsi bulinmas yagonadir. Aytganlaridek, bu yagonalikda ishchi , ishchanlik va siyesiy sifatlari nimoyen buladi. Bu sifatlar xam bir butunlikda tarbiyalanadi.
Bugungi ilgor ishchi-chukur bilimlarga keng kulamdagi madaniyatga ega. Mexnatga nisbatan ongli va ijodiy munosabatda bulgan odamdir. U sanoatda uzini xujayindek va jamiyatingizda bulayetgan xamma xodisalarga uzini xujayindek xis etadi. Bunday ishchi siyesiy aktiv, u intizomsizlik va javobgarsizlik ishlab chikarishni tashkil kilishdagi xar kanday kamchiliklar bilan kelisha olmaydi. U xar kanday ishchanli k kishilar ongidagi va xulk atvoridagi istalgan utmish sarxitlariga nisbatan murosassiz duhmandir. Xozirgi zamon ishchisining siyesiy sifatlari mana shunday ifodalab berilgan. Sotsialistik ishlab chikarishning malakali ishchisi shaxsiga xos bulgan ishchan psixologik xislatlar kuyidagilardan iboratdir:
1) kishilar extiyejlarini va shu jumladan uzining xam shaxsiy extiyejlarini kondiruvchi, shuning bilan birga ishlab chikarish unumdorligini va uning sifat natijalarini orttirishga karatilgan moddiy boyliklarni xosil kilishga intilish.
2) uzi ishlayetgan muassasa va xalk xujaligi soxasidagi kollektiv ishning muvoffakiyatidan manfaatdorlik.
3) texnologik vazifalarni tez va tugri xal kilishga nisbatan kobiliyat akliy va jismoniy ishlab chikarish vazifalarini yengillik bilan ortikcha zer bermasdan va buzilishlarga yul kuymay bajarishga chidash.
4) jamiyat uchun foydali moddiy boyliklarni xosil kilishda tobora katta yutuklarga erishish maksadida uzining kasbga oid bilimlarini malakalarini ukuvlarini va ishlab chikarishga oid maxoratini doim takomillashtirishga intilish.
Bularning xammasi malakali ishchilarning fakat eng umumiy xislatlaridir. Bulardan tashkari xar bir kasb buyicha maxsus fakat shu kasbga xos bulgan shaxsiy sifatlar tarkib topadi. Masalan: xarakatlarning anikligi va tezligi epchiliik, chakkonlik, xozir javoblik va uzini tuta bilish. Bular mana shu sifatlarning albatta na moyen bulishini talab kiladigan faoliyat turlarida tarkib topadi. Birok, shaxs xislatlarining tarkib topishi avtomatik ravishda yuzaga keladi. Ishchi xalk xujaligining kandaydir Biron bir soxasida butun xayeti davomida ishlashi mumkin . Lyokin bajarayetgan ishi uchun zarur bulgan u yoki bu psixik xususiyatini rivojlantirmasligi xam mumkin. Xamma narsa asosan u ishlayetgan muxitga uning mexnatga bulgan munosabatiga uning ishlab chikarish faoliyatini tashkil kilgan va yunaltirgan kishilarga va albatta mexnatning uziga boglikdir. Ma’lumki xar kanday mexnat xam shaxsni tarkib toptiravermaydi. Balki, mexnat ijtimoiy foydasi shaxsga kurinib turgandagina va asoan mexnatning shunday turi ilojini tarkib toptiradiki, bunday mexnat protsessida odam boshka kishilar bilan bevosita yoki bilvosita munosabatga kirishadi xamda uzini kollektivning a’zosi sifatida anglaydi. Kiskarok kilib aytadigan bulsak, shaxs mexnat va munosabat protsessida tarkib topadi. Mexnat tarbiyasi bolalalikdan boshlanadi. Dastavval uz-uziga xizmat kilish, undan sung, yasama uyinchoklarning kurishi. Keyin ota onalarga xujalik ishlarida yerdam berish. Mexnat tarbiyasi maktabda mashgulotlarning ma’lum koidalariga rioya kilishi, ukuv topshiriklarni bajarishi. Mexnat darslarida undan sung, xunar texnika bilim yurtlarida va bevosita sanoatda elementlar ishlab chikarish ishlarini amalga oshirish talab kilinadi. Yesh yigit kizlar shaxs sifatida sanoatga kanday tarzda kelishlari, savdo xodimi sifatida dukon peshtaxtasiga , mexanizator sifatida dalaga kelishlari, mexnatga nisbatan uzi bilan birga ishlaydigan kishilarga nisbatan uz-uziga nisbatan kanday munosabatda bulishlari , uzining professional va grajdanlik sifatlarini kaysi tomonga va kanchalik muvoffakiyat bilan rivojlantirishlari bilim yurtining pedagoglariga boglikdir. Shuning uchun pedagoglar uzlariga tegishli bilim yurtini bitiruchilarning fakat maxsus bilimlari va ukuvlari- mexnatkashi va grajdani sifatida tarbiyalanganliklariga xam javobgardirlar.
Mexnat tarbiyasining xamma davrlarida (oilada, maktabda, ukuv yurtida, sanoatda) mexnatkash shaxsi xislatlarining va uning mexnatga bulgan kobiliyatini muvoffakiyatlit tarkib toptirishning asosiy psixologik shart-sharoitlari kuyidagilardan iborat; ishlab chikarish faoliyatiga undovchi mexnat muxiti; mexnat xarakatlariga tarbiyalovchi ta’lim; mexnatga psixologik jixatdan tayerlash; ukish va mexnat vazifalarini xal kilish uchun shaxs sifatlarini psixologik jixatdan safarbar kilish; samarali mexnat. Mexnat muxiti muvoffakiyatli mexnat tarbiyasining zaruriy shartidir. Mexnat muxitiga kuyidagilar kiradi: tarbiyalanuvchini (bolani, usmirni yoki katta yeshli odamni) birgalikda ishlaydigan kishilar gruppasiga yoki kollektiv bulishi konkret mexnat majburiyatlarini aniklash ishini zaruriy moddiy vositalar bilan ta’minlash; mexnatga jalb kiladigan tashki sharoitni xosil kilish; Tarbiyalanuvchini mexnat gruppasigi kushishni xatto oilada xam xamma vakt amalga oshirib bulmaydi. Ba’zan bola uzining tugilgan yurtida "begonadek" yashaydi, fakat majbur kilgandagina uz-uziga xizmat kilish bilan shugullanadi. Bunda u kandaydir xujalik ishlaridan bosh tortib biron mexnatga urganmay batartiblik va ozodalik adtlarini ortirmaydi. Maktabdagi sinflarda xunar–texnika bilim yurtlaridagi ukuv gruppalarida ishlab chikarish zvenolari va brigadalarida ayrim "begonalar" uchrab turadi. Ular fakat tashki tomomndan kimningdir, majbur kilishi orkali uz majburiyatlarini bajaradilar. Bunda xech kanday mexnat tarbiyasi xakida suz bulishi mumkin emas "begonalarda" fakat xudbinlik va tyokinxurlik tarkib topadi.
Bunday xodisa oilada bola uz xoliga tashlab kuyilganda gamxurlik kilinganda, bola oilada mexnat gruppasining teng xukukli a’zosi sifatida kattalar bilan birgalikda kilinadigan ibronta ishga jalb kilinmaganda oilada doimiy mexnat majburiyatlariga ega bulmaganda va mexnat majburiyatlarini bajarish yuzasidan xech kanday javobgarlikni xis etmaganda ye bulmasa, mexnat majburiyatlariga ega bula turib, ularni bajarganda xech kanday kanoatlanish xissini sezmaganda va bunday fakat yelgiz yokimsizlik sezganda yuzaga keladi. Ukuv va ishlab chikarish gruppalaridagi ayrim shaxslarning mexnatdan mana shunday begonalanishi xuddi oila sharoitidagidek, asosman bir xil sabablar asosida yuzaga keladi. Ukuvchi yoki ishchi ta’lim yoki ishlab chikarish gruppasiga formal tarzda kiritib kuyiladi. Ammo u gruppada organik kism sifatida kiritilmaydi va ukuv uzini gruppaning teng xukukli a’zosi sifatida xis kilmaydi. Gruppaga yangi kushilgan ukuvchilarning umumiy ish uchun xech kanday kadr-kimmatini va foydasini kurmaydi. Ana shunday xolatlarda mexnatdan begonalanish xodisasi yuz beradi. Shuning uchun gruppa bunday ukuvchi yoki yesh ishchiga garaz bilan foydasiz odam sifatida karaydi. Bu psixologik jixatdan ishlamaslikning yuzaga kelishidagi asosiy sababidir. Mana shunday sharoitda "Begonalashgan" odamlarda birgalikda ishlashdan kanoatlanishning bulishi mumkin emas. Bunday xolat "begonalashgan" ukuvchi yoki yesh ishchiga xursandchilikka karaganda kuprok dilsiyexlik keltiradi, yokimsizlik esa mexnatga nisbatan nafrat uygotadi va u mexnat me’dasiga tekgan manfur odamga aylanadi. Gruppa bilan munosabatda bulishda uning bilan birgalikda mexnat kilishda unga begonalarcha va garaz bilan karash "baxtsiz" shaxsning salbiy xislatlarini va metodlikni (ya’ni mexnatdan kochishni) rivojlantirish mumkin. Mexnatkash shaxsning fakat ijobiy xislari muvoffakiyali ravishda tarkib topishi mumkin bulgan mexnat muxitiga ukuvchi deganda gruppa bilan ushbu ukuvchi uchun umumiy manfaatlarni topishdek, ma’no tushuniladi. Agarda bunday umumiy manfaatlar yuk bulsa, gruppa a’zolari tomomnidan kutarinki rux bilan kabul kilinadigan vazifalar kuyish orkali gruppadan bunday umumiy manfaatdorlikni yuzaga keltirish kerak, xech bir istesnosiz gruppa xar bir a’zolarining kadr kimmatini ijobiy sifatlarini va yutuklarini ta’kidlab kursatish orkali gruppaning umumiy ishi uchun xar bir a’zosining xam foydali ekanini gruppaga kursatish lozim. Ukuv va ishlab chikarish ishlari buyicha gruppada uzaro yerdamlashishni tashkil kilish va gruppaning umumiy vazifalarini bajarishda yutuklarni ta’minlash lozim. Yutuklar gruppada namoyen buladigan ozgina garazguylikning oldini olib, bir-biriga nisbatan xayrixoxlik munosabatlarini xosil kilishi kerak. mana shularning yerdamida mexnat munosabatining muvaffakiyatli bulishiga yaxshi ta’sir kiluvchi, gruppada psixologik iklim xosil kiladi. Mexnat tarbiyasining muvoffakiyati shuningdek mexnatning tashki muxitni tashkil kiluvchi tevarak atrofdagi sharoit xamda, mroddiy jixatdan ta’sinlangan bulishiga boglik buladi. Chiroyli kilib bezatilgan va toza kerakli texnika vositalari bilan jixozlangan, okilona tartibga keltirilgan xonaga ishlash yokimlidir. Bunday sharoitda tartib saklash,
tozalik va betartiblik, shuningdek tirishkoklik xamda mexnat madaniyati xakida ukuvchilarni ogoxlantirmasa xam buladi. Bunday tashki sharoit va mexnatning moddiy ta’minoti ukuvchilarning uzlari tomomnidan tashkil kilingan bulsa, bunday intilish iroda kuchlirok buladi. Mana shu sababdan madaniy sharoit tashkil kilish va ish joylarini kerakli texnika vositalari bilan okilona jixozlash pedagoglarning birinchi navbatdagi vazifalaridan biri bulishi kerak. Mexnatning tashki muxiti tarbiyalovchi mexnat ta’limi uchun zarur bulgan sharoitni yaratib beradi. Tarbiyalovchi ta’lim uzlashtirilgan bilimlarning shaxs xususiyatlariga aylanishi protsessidan iboratdir. Bunda bilimlar ishonch e’tikodga aylanadi. Bilimlarning kulami bilimdonlikka kutariladi. Mexnatga urgatmasdan turib, jamiyat uchun kimmatli shaxsni tarbiyalash mumkin emas. Ammo istalgan ta’lim xam tarbiya bera olmaydi. Xamma davrlarda juda kup kishilarni yeshlik choglaridan boshlab mexnatga urgatganlar, ammo xamma vakt xam jamiyat uchun foydali shaxslarni ta’lim bilan tarbiyalab voyaga yetkazgan emaslar. Ta’lim kanday sharoitlarda kim? nimaga? va kanday ukitiganligi nuktai nazaridan tarbiyalash ma’nosidan foydasiz va xatto zararli bulishi mumkin. Xattoki ijtimoiy foydali ishga urgatish ixtiyersiz xolda foydasiz,ba’zan esa jamiyat uchun zararli shaxsni voyaga yetkazishi mumkin.Bunday shaxsda maxsus bilimlar kasbiy malaka va xammasi bulishi bilan birga boshka odamlar uchun mexnat kilishga intilishi birga ishlayetgan odamlarga yerdamlashish xoxishi, kollektiv bilan birga bulishi , mexnat unumdorligini oshirishda yuksak darajalarga erishish istagi bulmasligi mumkin. Psixologiyaning maksadini mensimaydigan ta’limda ya’ni shaxsning tarkib topishi xakida gamxurlik kilinmay ta’lim berilganda ukuvchilarla ijobiy shaxsiy sifatlar urniga , masalan: shaxsiyat parastlik , ta’magirlik, poraxurlik, insoniyatga dushmanli yoki bulmasa intizomsizlik yalkovlik va ishga nisbatan e’tiborsizlik kabi xislatlar rivojlanishi mumkin. Tarbiyalanuvchilarga nisbatan beparvolik, begamlik,sovukkonlik yoki pedagogik jixatdan tajribasizlik natijasida kilingan barcha salbiy ishlar ukuvchilarning kundalik ta’lim yoki ishlab chikarish ishlarida kup martalab ularning kuz ungida namoyen buladi. Pedagoglar tomonidan psixologik bilimlar asosida va uning pedagogikasiga tayangan xolda ukuv gruppasida amalga oshiriladigan tashkiliy, ukuv va tarbiyaviy ishlar mana shulardan iboratdir. Ukuvchilarning mexnatlari ularning xar biri uchun xamma jixatdan unumdor bulishini ta’minlash borasida pedagoglar barcha zarur choralarni kurishlari kerak. Fakat ana shunday muxim sharoit bulgandagina pedagoglar kerakli kasbiy sifatlarga ega bulgan xalol mexnatkashlarni, munosib grajdanlarni tarbiyalashlari mumkin. Ishlab chikarish ishchisi shaxsning tarkib topishi asosiy konuniyatlari va yullarining uzlashtirilishini tekshirish:
1) xunar texnika bilim yurtida ukuvchilarga tarbiya berishning oxirgi natijasi nimadan iborat.
2) nima uchun pedagoglar fakat ta’lim uchun emas, balki ukuvchilarning tarbiyasi uchun javobgardirlar.
3) ukuvchini mexnat muxitiga kushish deganda nima tushuniladi.
4) kanday sharoitlarda ta’lim ukuvchilarni tarbiyalaydi.
5) psixologk jixatdan tayerlash va safarbar kilishning moxiyati nimadan iborat.
6) ishchi shaxsining tarkib topishida unumdor mexnatning kanday axamiyati bor.