Инсон ва машина ҳамкорлиги

9-Mavzu: Mehnat sifati va uni ta’minlashning texnologik masalalari (2soat)
Reja:

1. 
   Mehnat sifati haqida tushuncha.
   
2. 
   Mehnat sifatini ta’minlashning psixologik omillari. Mehnat xavfsizligiga erishish yо‘llari.
   
3. 
   Avariya sabablari va ularning turlari.
   
4. 
   Avariya sabablarini aniqlash metodlari (analitik, statistik, tajrba metodlari) harakatlarining sabablari va ularni bartaraf qilish.
   
5. 
   Xato harakatlarning turlari.
   
6. 
   Mehnat sifatini ta’minlashning psixologik omillari.
   

Mexnat sifati deyilganda ular unumi xavfsizligi nuksonsizligi xamda ishchini kanoatlantirish birligi tushuniladi. Keyingi mexnatning oldingi omillari xamda uning psixologik sharoiti bilan belgilanadi. Mexnatning tula xavfsizligiga xato va brak maxsulot ishlab chikarish, ishlab chikarish jaroxati, avariya va xalokatlarning olidini olish bilan erishiladi. Olidini olish ishlari kanchalik yaxshi yulga kuyilgan bulsa, mexnat shunchalik bexatar buladi. Birok xavf puxta urganib chikigandagina xavflar oldini olish choralari samara beradi. Ishlab chikarishda yexud transportda avariya, jaroxatlanish yuz bersa, injener va vrachdan iborat komissiya uni tekshiradi va umumiy masalalarni xal kiladi.

1) kim avariya kildi yoki jaroxatlandi
2) avariya kanday sharoitda va kanday sabablarga kura yuz berdi.
3) avariya yoki jaroxatlanishning oldini olish uchun nima kilinishi lozim edi.
4) Shunga uxshagan xodisalar takrorlanmasligi uchun nima kilish kerak.
Xavfsizlik xizmati asosida jaroxatlanishning oldini olish tadbirlari yetadi. Shuning uchun xam mexnat sifati va xavfsizligi uchun kurash avariya vaziyatiga olib kelmaydigan shart-sharoitlarni urganish va barxam berishdan boshlanadi. Kiyinchilik, xatto xarakatlar avariya mexnat psixologiyasi uchun bir zanjirning zvenolaridir. Avariya vaziyati - bu mexnat faoliyati sharoitining murakkablashuvi bulib, avariya xavfi ishni belgilangan plan buyicha bajarishga yul bermaydi.
Avariya vaziyati baxtsiz xodisalarga imkoniyat yaratadi, ammo uni makarrar kilib kuymaydi. Baxtsiz xodisa- insonga vujudga kelgan avariya vaziyatidagi notugri xarakatining natijasidirki, buni 35-xam kursatib turishi. Mexnat jarayenidagi avariyali vaziyat ishchi xarakatiga boglik bulib, mexanizmning nosozligi yoki sinishi okibatida vujudga kelishi mumkin, birok ishchining xatti-xarakatlari sababli xam sodir bulishi mumkin. Uskunalar sinmay xamda ish joyida odamga zarar yetmay yuz bergan brak avariyaga sanalmaydi, ammo u shaxsiy omillar bilan boglik bulsa, psixik jixatdan bu xam avariyadir. Shaxsiy omil bu-biron bir narsaga, mazkur xolatda-avariya yoki bronka sabab buluvchi shaxsiy xislat yoki notugri xarakatdir. Brak yoki avariya sababini aniklash u bilan boglik bulgan shaxs
yoki shaxslarni xar tomonlama urganishni talab kiladi. Bunda vokea zanjiri xamda ishchi xarakatidan sabab okibati boshdan oxirigacha kurib chikilgan bulishi kerak konkret avariya sabablarini tushinish mazkur korxonadagi boshka avariyalar sababini tushunishi osonlashtiribgina kuymay, balki ulardan oldini olishni xam belgilaydi. Bu savollarga javob berishning 3 metodi mavjud. Analitik metod konkret avariyani chukur urganishga tayanadi. Statistik- yanada puxtarok urganishni talab kiladigan shunga uxshash avariyalar takrorlanihini akniklash imkonini beradi. Tajriba metodi - psixologik sturkturasiga kura avariyaga uxshash vaziyatni tabiiy yoki laboratoriya sharoitida modellashtirish yuli bilan urganish metodidir. Mexnat faoliyatining konkret turidagi avariyalarning psixik sabablarini umumiy klassifikatsiyalashda , ular kuyidagi 3 gruppadan iborat buladi. Birinchidan, brak va avariya sababi tasodifiy bulib, na mazkur va na boshka shaxsda takrorlanish tedensiyasiga ega emas. Bunday xollarda ulargi nisbatan ishlab chikarish psixologik analizidan kelib chikadigan xech kanday maxsus tadbir kilinmaydi. Ikkinchidan - brak va avariyaning sababi mazkur yoki boshka shaxsda shunga uxshash xodisa takrorlanish xavfi borligini bu xavfni tegishlicha pedagogik davolashlar konstruktiv yoki tashkiliy tadbirlar yuli bilan bartaraf etishning anik imkoniyatlarini kursatadi. Bunday xollarda tadbirlar suzsiz, anik bajarilishi lozim. Uchinchidan brak va avariyaning sababi bunday xodisa mazkur
shaxs yoki psixologik xususiyatiga unga uxshash boshka shaxsda takrorlanish xavfini tasdiklash mumkin, ammo bu xavfni bartaraf kilishning anik mikoniyati aniklanmaydi. Bunday shaxslar ishdan chetlashtirilishi kerak. Sodir bulganavariya, brak yexud unga olib kelgan shart-sharoitlarda shaxsiy omilning roli kuyilgan xatti - xarakatlarning aniklash orkali aniklanadi. Xato xarakat-bu faoliyatning maksadga yunaltirilgan tarzini buzadigan xamda xarakatdagi shaxs ularni kungilsiz okibatlarga olib keladigan elementdir.boshkacha aytganda, bu insonning beixtiyer xarakati bulib, uni maksadga erishishga olib kelmaydi. О‘kuvchilar kandaydir maksadda nimadir yasashi kerak edi. Buning urniga esa boshka narsani yasadi, buning natijasida maksadga erishilmadi. Xar bir notugri xarakatda bitta yoki bir nechta sabab buladi. Mazkur xato xarakatning paydo bulishi boshlangan sabalardan biri asosiy kolganlari kumakchi bulib koladi. Asosiy sabab-bu shunday
sababki, u yukotilsa mazkur xato xarakat sodir bulmaydi. Vaktiga kura u xato xarakat oldin yuz berishi, birok uning ozish yoki kuplik ajralgan bulishi mumkin. Bir mexnat jarayenida sodir bulgan bir kancha xato xarakatlar, xam uz sababiga, xam umumiy sabablarga ega bulishi mumkin.Odatda turgun, umumiy sabab bilan uzaro boglik buladi. Xato xarakatlarning ishlab chikarish jarayeni yoki kiyin operatsiyasining uziga xos xususiyatlariga boglik bulgan sabablar xam bor. Bunga kuyidagilar kiradi. Yemon tayerlan yoki ukuvchida zarur bilim va malakalarning kamligi; chikariladigan mexnat faoliyati talablariga ularning individualligi, ya’ni kasbiy kobiliyatlar boyligi;uning goyaviy siyesiy tarbiyalanganlik darajasining pastligi bilan izoxlanadigan intizomsizligi yoki noshudligi tolikish natijasida mexnat layekatining vaktincha pasayishi. Mexnat sharoitning salbiy ta’siri. Xato xarakterlarni keltririb chikaradigan sabablarni ularning asta -syokin murakkablashib boradigan turlarni belgilaydi. Ular ukuvchi kobiliyati va mexnat faoliyatini muvoffakiyatli egallashga yerdam berishi xam mumkin. Shu bilan birga ular uz navbatida mexnat sifatini ta’minlaydigan ukitishi metodikasi samaradorligining indikatori xisoblanadi. Mexnat xavfsizligini ta’minlash turlarining uzlashtirilishini tekshirish:
1) Mexnat xavfsizligi nima bilan taminlanadi.
2) Avariyali vaziyat deb nimaga aytiladi.
3) Avariyadagi shaxsiy omil nimadan iborat.
4) Avariyali vaziyatning rivojlanish boskichlarini ayting.
5) Avariya sabablarining 3 gruppasini sanab uting.
6) Xato vaziyatlarning turlarini sanab bering.