Inson va uning huquqlari va erkinliklari oliy qadriyat

Inson va uning huquqlari va erkinliklari oliy qadriyat

Inson, uning hayoti, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari — oliy qadriyat hisoblanadi. Buyuk allomalarimiz boy ilmiy va ma’naviy merosida ham, inson — hayot gavhari, tengsiz mo‘jiza sifatida ulug‘lanadi.

Shu bois, mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar inson qadrini ulug‘lash, har kimning huquq va erkinliklari, qonuniy manfaatlarini ta’minlashga qaratildi. Chunki inson farovon hayot kechirgan taqdirdagina, jamiyat va davlat uyg‘unlikda barqaror rivojlanadi.
Inson qadri, insonni e’zozlash – eng asosiy masalalardan bo‘lgani sababli oxirgi olti yilda mamlakatimiz bo‘yicha qariyb 300 mingta uy-joylar qurdildi. Bu davrda qo‘shimcha 500 ming o‘quvchi o‘rni yaratilib, ularning jami soni 5 million 300 mingga yetdi.
Hozirgi iqtisodiy inqirozlarga qaramay, ish haqi, pensiya va nafaqalar miqdorini, aholi jon boshiga daromadlarni oshirish siyosati izchil davom ettirilmoqda.
Xalqimiz sog‘lig‘ini saqlash uchun barcha tibbiy xizmatlar eng chekka tuman va mahallalar darajasigacha tushirilib, yoshlarni kasb-hunarli qilish, ularning biznesiga keng yo‘l ochish, haqiqiy mulkdor bo‘lib, daromad topishi uchun zarur sharoitlar yaratilyapti.
Yillarga berilgan nomlarning ham bevosita va bilvosita inson tushunchasiga borib ham bog‘lanishi bejiz emas. Inson qadrini ulug‘lagan jamiyat, o‘z mamlakatini e’zozlagan va qadriga yetadigan, uning ertasi uchun kuyunuvchi davlat hisoblanadi. Yangi — 2023 yilga yurtimizda “Insonga e’tibor va sifatli ta’lim yili” deb nom berilishida ham ana shu haqiqat mujassam.
Bu bundan besh-olti yil oldin boshlangan islohotlar kelgusida ham davom ettirilishi, inson va uning manfaatlarini ta’minlash davlat siyosatining markazida bo‘lishidan dalolat beradi. Boshqacha aytganda, bu siyosat bir yil bilan cheklanib qolmay, doimo bardavom bo‘lishini anglatadi.
Davlatimiz rahbari parlamentga Murojaatnomasida inson huquq va erkinliklarini ishonchli himoya qilish davlatning konstitutsiyaviy majburiyati sifatida belgilanishi lozimligiga alohida urg‘u bergani bejis emas.
Chunki shu yurtda yashayotgan har bir insonning tinch va baxtli hayot kechirishi, uning sog‘lig‘i joyida bo‘lishi, yaxshi ta’lim olishi, oilasini tebratishi uchun zarur sharoit yaratib berish, insonni chinakamiga qadr topishini ta’minlash eng ustuvor va dolzarb masalalardan sanaladi.
To‘g‘ri, so‘nggi yillarda bu borada, ayniqsa, sud-huquq tizimida adolat o‘rnatish bo‘yicha salmoqli ishlar qilindi. Xalq manfaatlarini ta’minlash, odamlarning o‘y-tashvishlariga sherik bo‘lish, orzu-intilishlarini ro‘yobga chiqarish davlat siyosatining eng ustuvor yo‘nalishiga aylandi.
Ammo odil sudlovni ta’minlash bo‘yicha hali qilinishi lozim bo‘lgan ishlar ham bor. Xususan, hozir ham tergov sifati pastligi, sudlarda odamlarning ovoragarchiligi, sud qarorlari ijro etilmay qolayotgani bilan bog‘liq holatlar uchramoqda. Masalan, haligacha davlat hisobidan bepul ta’minlanadigan advokatlarni elektron tanlash tizimi ishga tushmagan.
Yurtboshimiz shu jihatlarga to‘xtalarkan, bu masalani alohida nazoratga olib, tez kunlarda ushbu tizimning to‘liq ishga tushirilishini ta’minlash zarurligini qayd etdi. Qisqa muddatda huquq-tartibot idoralarini yangicha ishlashga o‘rgatadigan, odil sudlov sifatini oshiradigan tizim yaratishini bildirdi.
Yana bir muhim masala. Oxirgi paytlarda ayrim vaqtincha ushlab turish joylarida inson huquqlari buzilishi bo‘yicha og‘riqli masalalar ko‘tarilayotgani sir emas. Davlatimiz rahbari shu jihatlarga to‘xtalar ekan, bizning yurtimizda bunday holatlar umuman bo‘lishi mumkin emasligini, kim bunga amal qilmasa, qonun ustuvor, jazo muqarrar bo‘lishini ta’kidladi.
Haqiqatdan ham, qonun ustuvor bo‘lgan, mamlakatning Asosiy qonuni hayotning barcha jabhasiga chuqur singdirilgan jamiyat mudom yuksaklikka bo‘y cho‘zadi. Shu ma’noda, qonunlarning yuqori sifati va barqarorligiga erishish, ularni hayotga tatbiq etishning ishonchli mexanizmini yaratish faoliyatimizning asosiy mezoni bo‘lib qoladi.
Umuman olganda, qonun ustuvor yurt yanada taraqqiy etadi, rivojlanadi. Odamlar farovon yashaydi, ertangi kuniga, mamlakatda bo‘layotgan o‘zgarishlarga ishonadi. Prezidentimiz ta’kidlaganidek, hech kimning unutishga haqqi yo‘q – qonun talablari va inson huquqlari – biz uchun oliy qadriyat.
Davlatimiz rahbarining Oliy Majlisga Murojaatnomasida qayd etilganidek, mamlakatimizdagi keng koʻlamli islohotlarning samarasini har bir inson oʻz hayotida his etishi uchun qabul qilinayotgan hujjatlar ijrosini oʻz vaqtida va samarali taʼminlash, jamiyatimizning boshqa sohalari kabi inson huquqlari muhofazasiga yoʻnaltirilgan chora-tadbirlarni ham zamon talabidan kelib chiqib tubdan takomillashtirish bugungi kunning muhim talabidir. Bu vazifa Oliy Majlisning Inson huquqlari boʻyicha vakili - ombudsman zimmasiga ham alohida masʼuliyat yuklaydi.
Aytish kerakki, fuqarolar murojaatlari va shikoyatlarni koʻrib chiqish va ularning buzilgan huquqlarini tiklash, inson huquqlarini kafolatlovchi qonunchilik bazasini mustahkamlash borasida faoliyat yurituvchi ombudsman tuzilmasi mamlakatimiz huquq tizimida alohida oʻrin egalladi.
Boshqa tuzilmalardan farqli oʻlaroq, ombudsman nafaqat qonuniylik, balki samaradorlik, maqsadga muvofiqlik, vijdon va adolat nuqtayi nazaridan faoliyat koʻrsatadi.
Mazkur institut faoliyatini huquqiy jihatdan tartibga soluvchi “Oliy Majlisning Inson huquqlari boʻyicha vakili (ombudsman) toʻgʻrisida”gi qonun Markaziy Osiyo boʻyicha birinchi boʻlib Oʻzbekistonda qabul qilingan. 2017-2021-yillarda Oʻzbekiston Respublikasini rivojlantirishning beshta ustuvor yoʻnalishi boʻyicha Harakatlar strategiyasi doirasida esa oʻtgan 4 yil davomida ilgʻor xorijiy davlatlar tajribasi, nufuzli xalqaro tashkilotlarning tavsiya va takliflari asosida parlament ombudsmani vakolatlari yana-da kengaydi.
2015-2020-yillar davomida ombudsmanga 68 197 murojaat kelib tushgan. 2020-yilning oʻzida “Inson huquqlari boʻyicha vakil (ombudsman) toʻgʻrisida”gi qonunning 14-moddasiga binoan, ombudsman tomonidan inson huquq va erkinliklari sohasidagi aniqlangan qonunchilikni buzish hollarini, ularga xizmat qiluvchi sabab va sharoitlarni bartaraf etish boʻyicha davlat organlari va boshqa tashkilotlar rahbarlariga 21 ta taqdimnoma kiritilgan.
Shu va boshqa yoʻnalishlarda bundan buyon ham izchil ishlar davom ettiriladi. Shuning barobarida yangi Oʻzbekiston barpo etish bosqichida oldimizda turgan vazifalarning toʻliq ijrosi diqqat markazimizda boʻladi. Tezkor-qidiruv, tergov va jazoni ijro etish sohasida qiynoqlarning oldini olish tizimini tubdan takomillashtirish vazifasi shular jumlasidan. Bu masalaga davlatimiz rahbarining Murojaatnomasida ham alohida urgʻu berildi. Xususan, qiynoqlarning oldini olishda ombudsman vakolatlarini kengaytirish, shuningdek, jamoatchilik nazoratini kuchaytirish zarurati qayd etildi. Bunda ombudsman tomonidan har chorakda jamoatchilik vakillari bilan birgalikda tergov izolyatori va jazoni oʻtash muassasalariga monitoring tashriflari amalga oshirilib, aniqlangan holatlar va muammolar, yechimlari boʻyicha Oliy Majlis palatalariga oʻz maʼruzasini taqdim etib boradi.
Bu juda muhim, zero inson huquq va erkinliklarini poymol etishning eng qoʻpol va kechirib boʻlmaydigan shakli hisoblanadigan qiynoqlar dunyo miqyosida aksariyat qonunlar bilan taqiqlanganki, bu taqiqning buzilishi yuridik jihatdan mutlaqo oqlab boʻlmaydigan holatdir. Shu jihatdan ombudsman huquq-tartibot organlari tomonidan mahkumlar va jinoyat sodir etishda gumon qilinayotgan shaxslarga nisbatan noqonuniy taʼsir choralari qoʻllanilishi haqidagi shikoyatlarga alohida eʼtibor qaratadi.
Umuman, keyingi 4 yil mobaynida Oʻzbekistonda inson huquqlarini himoya qilish sohasida koʻplab ibratli ishlar amalga oshirildi. Xususan, 2019-yilda Prezident huzuridagi Tadbirkorlik subyektlarining huquqlari va qonuniy manfaatlarini himoya qilish boʻyicha vakil – biznes ombudsman, 2020-yilning fevral oyida Oliy Majlisning Inson huquqlari boʻyicha vakili (ombudsman) oʻrinbosari – Bola huquqlari boʻyicha vakil lavozimi joriy etildi. Davlatimiz rahbarining Murojaatnomasida “Bolalar ombudsmani toʻgʻrisida”gi qonunni qabul qilishning ham vaqti-soati yetgani alohida taʼkidlab oʻtildi. Bu ham ombudsman instituti oldida turgan muhim vazifa boʻlib, uni amalga oshirishda biz, avvalo, milliy qadriyatlarimiz, qolaversa, xalqaro tajribaga tayanamiz.
Mamlakatimizda inson huquqlarini himoya qilish tizimi institutsional bazasining kengaytirilishi va mustahkamlanishi ushbu yoʻnalishdagi xalqaro standartlarni milliy qonunchilikka implementatsiya qilish va xalqaro majburiyatlarni bajarish yoʻnalishida keyingi yillarda bajarilayotgan ishlarning natijasi boʻldi. Jumladan, Prezidentimizning 2020-yil 22-iyundagi “Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasining milliy strategiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi farmoni qabul qilinishi mazkur yoʻnalishda qoʻyilgan yana muhim qadam boʻldi. Inson huquqlari va erkinliklarini himoya qilish mexanizmini yana-da takomillashtirish maqsadida qabul qilingan ushbu muhim hujjatda ham ombudsman faoliyatiga bevosita aloqador vazifalar belgilangan. Jumladan, ombudsman oʻz faoliyati va tajribasidan kelib chiqib, tegishli takliflar kiritgan holda mamlakatni ijtimoiy-iqtisodiy rivojlantirishning ustuvor yoʻnalishlarini, umumeʼtirof etilgan xalqaro standartlar hamda Oʻzbekistonning inson huquqlari sohasidagi majburiyatlarini, shuningdek, BMTning ustav organlari va shartnomaviy qoʻmitalarining tavsiyalarini hisobga olgan holda qonunchilikni takomillashtirishga oʻz hissasini qoʻshadi.
Shuningdek, Inson huquqlari boʻyicha milliy strategiyada jinoyatchilikning, ayniqsa, odam savdosi, korrupsiya, qiynoqqa solish, uyushgan va transmilliy jinoyatchilikning oldini olish va bu illatlarga qarshi kurashish, shuningdek, ushlab turilganlar, qamoqqa olinganlar va mahkumlarni saqlash joylari tizimida odil sudlovga va inson huquqlariga rioya etilishini taʼminlash kabi belgilangan yoʻnalishlar ham bevosita ombudsmanning asosiy vazifalaridan hisoblanadi. Bu yoʻnalishlarda u samarali va taʼsirchan faoliyat yuritishi mumkin. Chunki u oddiy xalqqa juda yaqin, maqbul hokimiyat resursi hisoblanadi. Xalq dardiga quloq solib, ularning buzilgan huquqlarni tiklash orqali ombudsman instituti fuqarolar va davlat hokimiyati oʻrtasidagi uygʻunlik mustahkamlanishini taʼminlaydi. Shuningdek, u parlamentning ijro hokimiyati, ayniqsa, uning oʻrta va quyi boʻgʻini faoliyati ustidan parlament nazoratining taʼsirchan vositasidir.
Davlatimiz rahbarining parlamentga Murojaatnomasida belgilangan vazifalardan kelib chiqib, shuningdek, fuqarolarning konstitutsiyaviy huquqlari va qonuniy manfaatlarini taʼminlash hamda himoya qilishga doir davlat siyosatini hayotga faol tatbiq etish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi Oliy Majlisining Inson huquqlari boʻyicha vakili (ombudsman) oʻz oldiga qator vazifalarni belgilab oldi.
Murojaatnomada belgilanganidek, ombudsman huzuridagi qiynoqlarning oldini olish boʻyicha milliy preventiv mexanizm doirasida vakil jamoatchilik vakillari va OAV bilan birgalikda tergov izolyatori va jazoni ijro etish muassasalariga monitoring tashriflarini amalga oshirib, ularning yakunlari yuzasidan parlamentga hamda boshqa mutasaddi vazirlik va idoralarga tahliliy maʼlumotlar taqdim etib boradi. Bundan tashqari, aholidan kelib tushgan murojaatlarning tahlili hamda mintaqaviy vakillarning axborotiga asoslangan holda inson huquq va erkinliklari buzilishiga olib keluvchi omillar, sabab va shart-sharoitlar toʻgʻrisidagi maʼlumotlarni parlament palatalariga taqdim qilib borish va koʻrsatilgan masalalar yuzasidan qoʻmitalar, fraksiyalarda va komissiyalarda masʼul idora va tashkilot vakillarining eshituvini tashkil etish amaliyotini rivojlantirish maqsadga muvofiqdir. Shuningdek, vakil nomiga kelib tushgan murojaatlarning hududlar kesimidagi tahlili asosida deputat va senatorlar, qolaversa, ijro organlari vakillari bilan birgalikda sayyor qabullar tashkil etib, muammolarni joyida hal etish amaliyoti kuchaytiriladi. Eng muhimi, aholining murojaatlari bilan ishlashda natijadorlikka, har bir murojaat yechimi topilishiga asosiy eʼtibor qaratiladi.
Xulosa qilib aytganda, ombudsman instituti bugungi kun talabi asosida ishlashi uchun bor kuch va imkoniyatlar safarbar etiladi. Xususan, murojaatlar bilan ishlash jarayoniga axborot-kommunikatsiya texnologiyalari jalb etilib, ariza va shikoyatlarni ijobiy hal etish, buzilgan huquqlarni tiklashda parlament, NNT va OAV bilan hamkorlikda samarali jamoatchilik nazorati yuritiladi. Murojaatlarni oʻrganish davomida inson huquqlari boʻyicha xalqaro majburiyatlarni bajarish yuzasidan qonun hujjatlarni takomillashtirish, xalqaro tashkilotlarning inson huquqlari sohasidagi tavsiyalarini bajarish samaradorligini oshirish maqsadida institutning monitoring-tahlil faoliyati kuchaytiriladi. Aholining huquqiy savodxonligini oshirish boʻyicha ham OAV va xalqaro tashkilotlar bilan hamkorlikda qator loyihalarni amalga oshirish rejalashtirilmoqda.
Inson asli hur yaralgan. Uni kamsitishga, oʻz manfaati yoʻlida huquqlarini poymol etishga, ruhan va jismonan qiynoqqa solishga hech kim haqli emas. Shunday ekan, ombudsman instituti inson huquqlarini tiklash, adolatni qaror toptirish yoʻlida barcha fidoiy insonlarni, davlat va nodavlat tashkilotlari masʼullarini hamda xalqning ishonchli vakillarini hamkorlikka chaqiradi. Agar birgalikda harakat qilsak, koʻzlagan maqsadimizga albatta erishamiz.
Mamlakatimizda inson huquqlari va erkinliklarini taʼminlashga alohida eʼtibor qaratilmoqda. Chunonchi, aholining toʻgʻridan-toʻgʻri Prezidentga murojaat etishini taʼminlash maqsadida Prezident qabulxonalari tashkil etildi. Inson huquqlarini taʼminlashga masʼul boʻlgan ichki ishlar, prokuratura, sud kabi huquqni muhofaza qiluvchi tashkilotlar faoliyati tanqidiy baholandi hamda inson va uning manfaatlari oliy qadriyat tamoyili asosida ishni yangitdan tashkil etish boʻyicha topshiriqlar berildi. Davlat tashkiloti xodimlarining, oʻqituvchi va oʻquvchilarning majburiy mehnatiga chek qoʻyildi. Inson huquqlarini taʼminlashga qaratilgan 10 dan ortiq normativ-huquqiy hujjatlar qabul qilindi. Ammo qilingan ishlarni yetarli, deb hisoblash va xotirjamlikka berilish aslo mumkin emas.
Soʻnggi vaqtlarda jamoatchilik orasida katta muhokamalarga sabab boʻlgan huquqni muhofaza qiluvchi organlarning fuqarolarga tazyiqi, rahbarlarning qoʻl ostidagi xodimlarni haqoratlashi, mahalliy hokimiyat vakillarining tegishli qonunchilikka zid harakatlari kabi masalalar bu sohada qilishimiz lozim boʻlgan ishlarimiz hali koʻp ekanligidan dalolat bermoqda.
Kuni kecha Prezidentimiz tomonidan imzolangan “Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasining milliy strategiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Farmon va u asosida qabul qilingan milliy dastur, yoʻl xaritasi, nizom ham bu boʻyicha kelgusidagi ishlarimizning asosiy yoʻnalishlarini belgilab berdi.
Ushbu Farmonda fuqarolik jamiyati institutlari, parlament va mahalliy Kengashlarga alohida yoʻnalishlar belgilab berilgani muhim masalaga jamoatchilikning eʼtiborini yana-da kuchaytirish mexanizmi sifatida xizmat qiladi. Jumladan, inson huquqlari boʻyicha xalqaro majburiyatlarni bajarish sohasida Prezident huzuridagi Jamoatchilik palatasi va fuqarolik jamiyatlari institutlari bilan samarali hamkorlikni amalga oshirish belgilangan.
Shu bilan birga, parlament huzurida xalqaro majburiyatlarga rioya etilishi boʻyicha parlament komissiyasini tuzish koʻzda tutilmoqda. Ahamiyatlisi, mazkur Farmonning har bir bandi ijrosini taʼminlash maqsadida vazirlik va idoralar rahbarlarining axborotini har chorakda eshitish va tanqidiy muhokama qilish vazifasi qoʻyilmoqda. Xuddi shu amaliyotni hududlar miqyosida mahalliy Kengash sessiyalarida ham joriy etish belgilanayotir.
Bu borada partiya fraksiyasi va mahalliy Kengash deputatlarimiz ancha faol boʻlishi talab etiladi. Chunki adolatni, inson huquq va erkinliklarini taʼminlash partiyamizning va uning saylovoldi dasturining bosh gʻoyasi hisoblanadi.
Albatta, inson huquqlarini taʼminlashda davlat majburiyatlari bilan birga, fuqarolarning huquqiy madaniyati ham yetarli boʻlishi lozim. Yaʼni inson oʻz huquqini talab qilib olishi uchun, avvalo, uni bilishi lozim. Ayni shu maqsadda partiyamiz saylovoldi dasturiga taʼlim muassasalarida ijtimoiy-gumanitar yoʻnalishdagi oʻquv predmetlarini optimallashtirish hisobidan inson huquqlari predmetini joriy etish masalasi qoʻyilgan edi. Quvonarlisi, mazkur masala Farmonda oʻz aksini topdi. Jumladan, tegishli vazirliklarga oliy taʼlim muassasalari, kadrlar malakasini oshirishga ixtisoslashtirilgan muassasalar, shuningdek, maktablar va kasb-hunar taʼlimi muassasalarida “Inson huquqlari”, “Ayollar huquqlari” va “Bola huquqlari” boʻyicha oʻquv kurslari (darsliklari)ni joriy etish boʻyicha takliflarni kiritish vazifasi yuklatildi.
Xulosa oʻrnida aytish mumkinki, mamlakatimizda inson huquqlarini taʼminlash boʻyicha yetarlicha siyosiy iroda, siyosiy qarorlar qabul qilinmoqda. Endi ijro etuvchi tuzilmalar tomonidan ularni hayotga tatbiq etish asosiy masalaga aylanyapti. Inson huquqlari har bir inson va oʻz oʻrnida dunyo hamjamiyati eʼtiboridagi masala boʻlgani tufayli unda arzimas yoki kichkina masalaning oʻzi boʻlmaydi. Chunki, qaysidir tuzilmaning xatosi mamlakat imiji tushishi, siyosiy irodaga shubha qiluvchilar paydo boʻlishiga olib kelishi mumkin. Shunday ekan, bu yoʻnalishdagi har bir vazifaning ijrosi soʻzsiz taʼminlanishi lozim.
Prezidentimizning BMTning Inson huquqlari boʻyicha kengashi yigʻilishidagi nutqini diqqat bilan tingladik.
Aytish kerakki, mazkur kengash dunyo boʻylab inson huquqlari himoyasini taʼminlashga qaratilgan BMT tizimidagi eng nufuzli organlardan biridir. Kengashga 47 ta davlat aʼzo. Kengash aʼzolari uch yillik muddatga yashirin ovoz berish yoʻli bilan saylanadi.
Oʻtgan yilda Oʻzbekiston 2021 — 2023-yillar davri uchun ushbu tuzilma aʼzosi etib ilk bor saylangani mamlakatimizda keyingi yillarda inson huquqlarini taʼminlash borasida amalga oshirilayotgan hayotbaxsh islohotlarning muhim eʼtirofi boʻldi. Zero, Oʻzbekiston inson huquqlari boʻyicha 80 dan ortiq xalqaro hujjatlarga, shu qatorda, BMTning 6 ta asosiy shartnomasi va 4 ta fakultativ protokoliga qoʻshilgan.
Davlatimiz rahbarining 2020-yil 22-iyundagi “Inson huquqlari boʻyicha Oʻzbekiston Respublikasining Milliy strategiyasini tasdiqlash toʻgʻrisida”gi Farmoni ushbu sohadagi ishlarni yangi bosqichga koʻtarmoqda. Mazkur Farmon asosida milliy strategiya va uni amalga oshirish boʻyicha Yoʻl xaritasi tasdiqlandi.
Mamlakatimizda inson huquqlarini himoya qilish, soʻz erkinligini taʼminlash borasida muhim chora-tadbirlar amalga oshirilmoqda.
Masalan, birgina jinoyat sodir etgan shaxslarni afv etish boʻyicha oxirgi yillarda 13 ta farmon qabul qilinib, 4 mingdan ziyod shaxs jazoni oʻtash joyidan ozod qilindi. Ozodlikdan mahrum etilgan shaxslarga pensiya va ijtimoiy sugʻurta toʻlash tartibi birinchi marta amaliyotga kiritildi. Jasliq qoʻrgʻonidagi jazoni ijro etish koloniyasi yopilgani davlatimizda amalga oshirilayotgan insonparvarlik siyosatining yana-da yorqin ifodasi boʻldi.
Soʻnggi uch yilda 19 mingdan ortiq, shuningdek, bir vaqtning oʻzida 1995-yilgacha Oʻzbekistonga kelgan va shundan buyon istiqomat qilayotgan 50 mingga yaqin kishiga fuqarolik berilgani xalqimiz tomonidan ham, xalqaro miqyosda ham katta olqishga sazovor boʻlmoqda. Bunday xayrli ishlar bugungi kunda ham izchil davom etayotgani xalqimizning jamiyatimizdagi islohotlarga daxldorligini kuchaytirmoqda. Yurtimizda yaratuvchilik, bunyodkorlik, tashabbuskorlik, tinchlik-totuvlik muhiti mustahkamlanib bormoqda.
Jahonning nufuzli xalqaro minbari – BMTning Inson huquqlari boʻyicha kengashi yigʻilishida davlatimiz rahbari nutq soʻzlashi yurtimizda erishilayotgan ana shunday muhim yutuqlar xalqaro hamjamiyatning doimiy eʼtiborida ekanining va qizgʻin qoʻllab-quvvatlanishining eʼtirofi, desak mubolagʻa boʻlmaydi. Qolaversa, bu Prezidentimizning inson huquqlarini taʼminlash borasidagi yuksak siyosiy irodasidan ham dalolatdir.
Yana bir jihat — 160 dan ortiq mamlakatlarning prezidentlari, hukumat rahbarlari, yirik xalqaro tashkilotlar rahbarlari ishtirok etgan ushbu xalqaro tadbirda aynan Oʻzbekiston Prezidentining birinchi boʻlib soʻzga chiqishi – bu xalqaro hamjamiyatning davlatimiz yetakchisiga, xalqimizga, jonajon Oʻzbekistonimizga boʻlgan yuksak hurmat va eʼtiborning yorqin ifodasi boʻldi. Prezidentimiz bu gal ham oʻz nutqini oʻzbek tilida bayon etdi. Bu — ona tilimizning xalqaro yuksak minbarlardan ikkinchi bor jaranglashi boʻldi. Buni koʻrib qalbimizda gʻurur va iftixor tuygʻusi yana bir bora joʻsh urdi, koʻnglimiz osmon qadar yuksaldi.
Mazkur anjumanda davlatimiz rahbari inson huquqlari sohasida eng dolzarb boʻlgan muhim masalalarga toʻxtalib oʻtdi va qator tashabbuslarni ilgari surdi.
Birinchi masala – Oʻzbekiston Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishning qatʼiy tarafdoridir.
Mamlakatimizda amalga oshirilayotgan barcha islohotlar, xalqaro maydonlarda ilgari surilayotgan taklif va tashabbuslar Barqaror rivojlanish maqsadlarining “hech kimni eʼtibordan chetda qoldirmaslik” tamoyili bilan hamohangdir.
Oʻzbekiston Respublikasi Prezidentining BMT Bosh assambleyasining 75-sessiyasida barqaror rivojlanish maqsadlariga erishish va inson huquqlarini taʼminlashda parlamentlarning rolini oshirish toʻgʻrisida BMT Bosh Assambleyasining maxsus rezolyutsiyasini qabul qilish toʻgʻrisidagi taklifi Oʻzbekistonni global va mintaqaviy kun tartibini shakllantirishdagi faol ishtirokchisiga aylanib borayotgan mamlakatlar sifatida baholashimiz mumkin.
Davlatimiz rahbari barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda parlamentning roli haqida doimiy ravishda taʼkidlab keladi. Jumladan, Senatning birinchi majlisidagi nutqida ham Barqaror rivojlanish maqsadlarini bajarish boʻyicha tasdiqlangan indikatorlarga erishilishi ustidan Senat doimiy monitoring olib borishi maqsadga muvofiqligi yuzasidan tegishli takliflar bergan edi. Shu bois, Barqaror rivojlanish sohasidagi milliy maqsad va vazifalarning izchil amalga oshirilishi ustidan doimiy nazoratni olib borish maqsadida Parlament komissiyasi tashkil etildi.
Parlament komissiyasi aʼzolari ishtirokida Oʻzbekistonning Barqaror rivojlanish maqsadlarini amalga oshirishga doir birinchi ixtiyoriy milliy sharhi loyihasi ishlab chiqildi va mamlakatimiz ilk marotaba barqaror rivojlanish boʻyicha oliy darajadagi siyosiy forumga ushbu sharhni taqdim etgan 49 ta davlat safidan joy oldi.
Shuningdek, barqaror rivojlanish sohasidagi oziq-ovqat xavfsizligini mustahkamlash, onalik va bolalikni muhofaza qilish hamda gender tenglikni taʼminlash va xotin-qizlarning huquqlarini himoya qilish yuzasidan respublikaning 7 ta hududida oʻrganishlar olib borildi. shu oʻrganish doirasida 3 ta milliy maqsad, uning 30 ta vazifasi hamda 55 ta indikator qamrab olindi. Oʻrganish natijalari Parlament komissiyasining majlisida muhokama qilinib, Hukumat oldiga aniq vazifalar qoʻyildi. Mazkur ishlarning mantiqiy davomi sifatida joriy yilda Buxoro shahrida “Barqaror rivojlanish maqsadlariga erishishda parlamentlararo global hamkorlik” mavzusidagi xalqaro forumni oʻtkazish rejalashtirilmoqda.
Barqaror rivojlanishga erishish maqsadida mamlakatimizda amalga oshirilayotgan islohotlar xalqaro reyting agentliklari tomonidan ham munosib baholab kelinmoqda. Xususan, Bertelsman fondining 2020-yilgi hisobotida Oʻzbekiston Barqaror rivojlanish maqsadlari koʻrsatkichlariga erishish boʻyicha 193 ta mamlakat orasida 66-oʻrinni egallagan. Bunday natijaga erishishning asosiy omillari sifatida kambagʻal aholi ulushining 2015-yildagi 13 foizdan 2018-yilda 11 foizgacha kamaygani, bolalarni maktabgacha taʼlim bilan qamrov darajasi 2017-yildagi 28 foizdan 2019-yilda 52 foizga oshgani eʼtirof etilgan.
Ikkinchi masala – bu gender siyosatiga taalluqli boʻlib, bu borada mamlakatimizda mustahkam huquqiy asoslar yaratildi. Barcha sohalarda xotin-qizlarning manfaatlarini taʼminlash yuzasidan qator amaliy ishlar qilinmoqda. Bu yoʻnalishdagi ishlarimiz xalqaro miqyosda munosib tan olinmoqda. Misol uchun, xalqaro parlamentlararo assambleyasi bosh kotibi Martin Chungong Oʻzbekiston tajribasi boshqa davlatlar uchun namuna boʻlishini taʼkidlab oʻtdi. 2021-yilda Markaziy Osiyo mamlakatlarining yetakchi ayollari muloqotiga raislik qilishning Oʻzbekistonga topshirilishini ham mamlakatimizda gender siyosati toʻgʻri yoʻnalishlar asosida olib borilyapti, deb baholashimiz mumkin.
Uchinchi masala – Prezidentimiz oʻz nutqida yoshlar masalasiga alohida toʻxtalib oʻtdi. Joriy yilning “Yoshlarni qoʻllab-quvvatlash va aholi salomatligini mustahkamlash yili”, deb eʼlon qilinishi ham bejiz emas. Bolalar ombudsmani instituti faoliyati yana-da takomillashtirilib, hozirgi kunda bu borada qonun ham ishlab chiqilmoqda.
Hammamizga maʼlumki, Prezidentimiz BMT Bosh Assambleyasi 
72-sessiyasida Yoshlar huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyani qabul qilish taklifini ilgari surgan edi. Bugungi chiqishda esa Yoshlar huquqlari boʻyicha maxsus maʼruzachi institutini taʼsis etish taklifi bildirdi. Bu orqali yoshlar masalalarini BMTning yuqori minbarlarida doimiy ravishda muhokama qilib borish imkoniyati yaratiladi.
Toʻrtinchi masala — korrupsiyaga qarshi kurashish masalasi ekanligi qayd etildi. Davlatimiz rahbarining 2020-yil 29-iyundagi Farmoni bilan tashkil etilgan Oʻzbekiston Respublikasi Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligi va Oʻzbekiston Respublikasi korrupsiyaga qarshi kurashish milliy kengashi bu yoʻnalishda katta qadam boʻlgani hamda bugungi kunda Milliy kengash va Agentlik tomonidan bir qator ishlar amalga oshirilayotgani alohida taʼkidlab oʻtildi. Milliy kengash ish rejasiga muvofiq, korrupsiyaga qarshi kurashish boʻyicha turli yoʻnalishlarda aniq chora-tadbirlar belgilandi, bir qator mutasaddi idoralar rahbarlarining axborotlari eshitildi. Singapur, Janubiy Koreya va Sloveniya davlatlarining korrupsiyaga qarshi kurashish sohasida faoliyat yuritayotgan uch nafar yetakchi ekspertlarini Korrupsiyaga qarshi kurashish agentligiga maslahatchi sifatida jalb etish boʻyicha kelishuvga erishildi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish tizimi samaradorligiga erishish, mamlakatning xalqaro maydondagi ijobiy obroʻ-eʼtiborini oshirish maqsadida sogʻliqni saqlash, qurilish, oliy va oʻrta maxsus taʼlim va davlat xaridlari sohalarida “Korrupsiyasiz soha” loyihasini amalga oshirish uchun ishchi guruhlar tuzilib, ularning tarkibi tasdiqlandi hamda vazifalari belgilab olindi.
Korrupsiyaning mavjud holati boʻyicha Xalqaro korrupsiyaga qarshi kurashish tashkilotining (Transparency International) 2019-yilda eʼlon qilgan indeksida Oʻzbekiston 180 ta davlatdan 153-oʻrinni egallagan boʻlsa, 2020-yilda 7 pogʻonaga koʻtarilib, 146-oʻrinni egalladi. Korrupsiyaga qarshi kurashish xalqaro standartlarini Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligiga implementatsiya qilishni davom ettirish boʻyicha “Yoʻl xaritasi” tasdiqlandi.
Korrupsiyaga qarshi kurashish har bir fuqaroning, umuman olganda barchamizning birdek vazifamiz ekan, bu borada jamoatchilikning roli muhim ahamiyat kasb etadi. Shuning uchun, korrupsiyaga qarshi kurashish sohasidagi dasturlarni amalga oshirishda faol ishtirok etish maqsadida Agentlik huzurida Jamoatchilik kengashi tashkil etildi.
Kadrlarni tanlash va joy-joyiga qoʻyish uchun oʻtkaziladigan tanlovlarni internet tarmogʻida onlayn translyatsiya qilish amaliyotini yoʻlga qoʻyish uchun alohida xonalar ajratish va jihozlash hamda majburiy ravishda internet tarmogʻida onlayn translyatsiya qilish chora-tadbirlari amalga oshirilmoqda. Shu bilan birga, Milliy kengash nizomi, 2021 – 2025-yillarga moʻljallangan milliy strategiya va Korrupsiyaga qarshi kurashish boʻyicha 2021 — 2022-yillarga moʻljallangan davlat dasturi loyihalari ishlab chiqilib muhokama etilmoqda.
Beshinchi masala — alohida eʼtiborga molik, imkoniyati cheklangan, nogironligi bor fuqarolar masalasi. Prezidentimiz oʻz chiqishida Nogironlar huquqlari toʻgʻrisidagi konvensiyaning parlament tomonidan ratifikatsiya qilinishi kutilayotganini alohida qayd etib oʻtdi. Mamlakatimizda mazkur Konvensiyani ratifikatsiya qilish uchun huquqiy asoslar takomillashtirildi. Oʻtgan yili “Nogironligi boʻlgan shaxslarning huquqlari toʻgʻrisida”gi qonun qabul qilindi. 2021-yilgi davlat dasturida ham ushbu toifadagi insonlarning ijtimoiy himoyasi yoʻnalishida qator chora-tadbirlar belgilandi. Nogironlikni belgilashning jahon andozalariga mos “ijtimoiy modeli”ga bosqichma-bosqich oʻtilmoqda va, eng asosiysi, bu yoʻnalishdagi islohotlarimiz ortga qaytmas tus oldi.
Oltinchi masala — bu mamlakatimizda bolalar va majburiy mehnat bartaraf etilganligi taʼkidlab oʻtildi. Bu borada oxirgi 4 yil ichida biz misli koʻrilmagan natijalarga erishdik. Yaʼni, yurtimizda bolalar va majburiy mehnatga batamom chek qoʻyildi. Aholi uchun erkin, munosib mehnat bilan taʼminlash ishlari qishloq xoʻjaligini modernizatsiyalash, mehnat sohasiga bozor iqtisodiyoti va standartlarini joriy etish ishlari bilan birgalikda olib borilmoqda. Bu ishlarimiz Xalqaro mehnat tashkiloti Bosh direktori Gay Rayder tomonidan 2020-yilda oʻtkazilgan xalqaro monitoring guruhi ekspertlari tomonidan eʼtirof etildi.
Mazkur masalaga yana-da aniqroq toʻxtaladigan boʻlsak, birgina 2020-yilning oʻzida mamlakatimizda odam savdosiga va majburiy mehnatga qarshi kurashish yoʻnalishidagi vazifalarni tartibga solish maqsadida 19 ta normativ-huquqiy hujjat qabul qilindi. Eng asosiysi, majburiy mehnatga barham berish maqsadida Oʻzbekiston Respublikasi qonunchiligiga maʼmuriy javobgarlikni kuchaytiruvchi hamda jinoiy javobgarlikni belgilovchi meʼyorlar kiritildi. Jumladan, Oʻzbekiston Respublikasining Jinoyat, Jinoyat-protsessual kodekslariga hamda Maʼmuriy javobgarlik toʻgʻrisidagi kodeksiga oʻzgartish va qoʻshimchalar kiritilib, bolalar mehnatiga yoʻl qoʻygan shaxslarga jinoiy javobgarlik belgilandi.
Bundan tashqari, xorijiy davlatlarda mehnat faoliyatini amalga oshirish istagida boʻlgan fuqarolar uchun qulay shart-sharoitlar yaratish, odam savdosidan jabrlangan fuqarolarimizning huquqlari va ularning manfaatlarini himoya qilish maqsadida mavjud qonun hujjatlari takomillashtirildi.
Bulardan tashqari, Prezidentimiz tomonidan mazkur nufuzli anjumanda — ­inson huquqlari boʻyicha taʼlimni kuchaytirish, fuqaroligi boʻlmagan shaxslar sonini kamaytirish, fuqarolik jamiyati institutlarini yana-da rivojlantirish, soʻz erkinligini har tomonlama qoʻllab-quvvatlash, sudyalar mustaqilligini taʼminlash, ularning ishlash mexanizmlarini takomillashtirish borasida bir qator muhim tashabbuslar ilgari surildi. Bundan tashqari, qiynoqlarning har qanday koʻrinishiga mutlaqo yoʻl qoʻymaslik, Qiynoqlarga qarshi konvensiyaning fakultativ protokolini ratifikatsiya qilish, Qiynoqlar boʻyicha BMTning maxsus maʼruzachisini Oʻzbekistonga taklif etish kabi dolzarb masalalar boʻyicha soʻz yuritildi.
Umuman olganda, Davlatimiz rahbarining mazkur anjumandagi nutqida aytilgan har bir fikr-mulohaza, taklif va tashabbuslar nafaqat yurtdoshlarimizni, balki, xalqaro hamjamiyatni ham toʻlqinlantirib yuborgani tabiiy. Zero, unda nafaqat xalqimizning, balki, butun insoniyatning farovon kelajagiga xizmat qiladigan muhim maqsad va vazifalar oʻz ifodasini topdi.
Shu bois, maʼruzada ilgari surilgan gʻoya va tashabbuslar, maqsad-vazifalarni roʻyobga chiqarish biz – parlament aʼzolari, Hukumat vakillari, mahalliy hokimliklar zimmasiga ulkan masʼuliyat yuklaydi. Endilikda barchamiz bahamjihat boʻlib, bir yoqadan bosh chiqarib, aniq reja va yoʻnalishlarni belgilab olib ish yuritsak, bu borada koʻzlagan maqsadlarimizga albatta erishamiz.
Yangi O‘zbekistonda erkin fuqarolik jamiyati barpo etish va insonparvar demokratik huquqiy davlat qurish yo‘lida keng ko‘lamli islohotlar amalga oshirilmoqda. Ushbu islohotlardan ko‘zlangan asosiy maqsad inson, uning huquq va manfaatlarini ta’minlashdir.
Konstitusiyamizda belgilanishicha, O‘zbekiston Respublikasida demokratiya umuminsoniy prinsiplarga asoslanadi, ularga ko‘ra inson, uning hayoti, erkinligi, sha’ni, qadr-qimmati va boshqa daxlsiz huquqlari oliy qadriyat hisoblanadi.
Insonni ulug‘lash, uning huquq va qonuniy manfaatlarini ifoda etish hamda har tomonlama kamol toptirish Konstitusiyaning asosiy g‘oyasiga aylantirilgan.
Zero, shaxsning sha’ni va qadr-qimmati, uning hayoti va sog‘lig‘i yoki shaxsiy erkinligi takrorlanmaydigan boylikdir.
Konstitusiyamizning 26-moddasida, hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emasligi belgilab qo‘yilgan.
Shunga asosan, O‘zbekiston Respublikasining Jinoyat prosessual kodeksining “Shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish” deb nomlanuvchi 17-moddasida sudya, prokuror, tergovchi va surishtiruvchi ishda qatnashayotgan shaxslarning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilishlari shartligi hamda hech kim qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqqa duchor etilishi mumkin emasligi kabi qoidalar o‘z ifodasini topgan.
Inson sha’ni va qadr-qimmatini kamsitadigan, uning shaxsiy hayotiga taalluqli ma’lumotlar oshkor bo‘lishiga olib keladigan, sog‘ligini xavf ostiga qo‘yadigan, asossiz ravishda unga jismoniy yoki ma’naviy azob-uqubat yetkazadigan harakatlar qilish ta’qiqlanishi shaxsning sha’ni va qadr-qimmatini hurmat qilish prinsipining mohiyatini tashkil qiladi.
Shuningdek, O‘zbekiston Respublikasi mazkur Konvensiyaga O‘zbekiston Respublikasi Oliy Majlisining 1995 yil 31 avgustdagi 130-I-sonli
“1984 yil 10 dekabrdagi Qiynoqlarga solishga va muomalada bo‘lish va jazolashning boshqa shafqatsiz, g‘ayriinsoniy yoki qadr-qimmatni tahqirlovchi turlariga qarshi konvesiyaga qo‘shilish haqida”gi qaroriga muvofiq qo‘shilgan.
O‘zbekiston inson huquqlari bo‘yicha 70 ta asosiy hujjatga qo‘shilgan, BMT tomonidan qabul qilingan 10 ta xalqaro shartnomaning bevosita ishtirokchisidir. Milliy qonunchilik va huquqni qo‘llash amaliyotiga xalqaro standartlarni tizimli va bosqichma-bosqich implementasiya qilishning o‘z modeli, insonning konstitusiyaviy huquqlari va erkinliklariga rioya etilishi monitoringi milliy tizimi shakllantirildi (manba: uza.uz).
Ta’kidlash lozimki, bugungi kunda huquqni muhofaza qiluvchi organlar faoliyatida potensial ahamiyatga ega islohotlar amalga oshirilsada, tizimlar faoliyatida kuch ishlatish, zo‘ravonlik holatlari ham uchrab turmoqda.
“Biz so‘nggi uch yarim yilda qiynoqlarga yo‘l qo‘ymaslik bo‘yicha jiddiy va ortga qaytmaydigan islohotlarni amalga oshirdik. Lekin, Andijon shahar va Chiroqchi tuman ichki ishlar idoralarida yaqinda sodir bo‘lgan fojiali holatlar tizim rahbarlarini uyg‘otishi, aniq xulosalar qilishga chorlashi kerak”, — deya ta’kidladi O‘zbekiston Prezidenti Shavkat Mirziyoyev joriy yilning 30 iyun kuni videoselektor yig‘ilishida.
Bosh prokuraturaning ma’lumotlariga ko‘ra, so‘nggi uch yil ichida qo‘rqitish va boshqa ta’qiblar bo‘yicha 757 ta da’vo kelib tushgan (2019 yilda — 208, 2018 yilda — 352, 2017 yilda — 197). Shulardan faqatgina 33 tasi (2019 yilda — 16, 2018 yilda — 10, 2017 yilda — 7 tasi), ya’ni 4,4 foizi bo‘yicha jinoyat ishlari qo‘zg‘atilgan (manba: ombudsman.uz).
O‘zbekiston Respublikasi Prezidenti Shavkat Mirziyoyev raisligida
joriy yilning 30 iyun kuni odil sudlovni ta’minlash va korrupsiyaga qarshi kurashish borasidagi vazifalar muhokamasiga bag‘ishlangan videoselektor yig‘ilishida, Inson huquqlari markazi, Ombudsman, Toshkent davlat yuridik universitetiga “Inson qadr-qimmati - eng oliy qadriyat” maxsus o‘quv moduli bo‘yicha barcha huquq-tartibot idoralari rahbar xodimlarini o‘qitish vazifasi yuklatilishini ta’kidlab o‘tdilar.
Xulosa o‘rnida aytish lozimki, mazkur o‘quv moduli bo‘yicha barcha huquq-tartibot idoralari xodimlarini o‘qitilishi, o‘z navbatida inson, uning huquq va erkinliklari hamma narsadan ustunligini ta’minlashda, sud-tergov faoliyatida fuqarolarning qiynoqqa solinishi, zo‘ravonlikka, shafqatsiz yoki inson qadr-qimmatini kamsituvchi boshqa tarzdagi tazyiqlarga uchrashlarini oldini olishdagi muhim tizim bo‘lib xizmat qiladi.