Insonni tabiatga taʼsirini turlari kirish Asosiy qism

4. Mahalliy ekologik muammolar va ularni oldini olish yo’llari.
Xalq xo’jaligining barcha tarmoqlari, ayniqsa, sanoatda va transportdan
«chiqindi» deb nom olgan qo’shimcha mahsulot ajralib chiqadi. Bu mahsulotlar Respublikamizning ba’zi bir hududlarida ko’p chiqarilmoqda va natijada tabiatni bulg’ab, barcha tirik organizmlar, xususan inson salomatligi uchun zarar keltirmoqda. Ana shunday atmosfera havosini buzadigan chiqindilarga tutun va har xil zaharli gazlar kirib, ular ko’pincha Olmaliq, Angren, Farg’ona, Qarshi, Samarqand, Navoiy, Jizzax, Toshkent, CHirchiq, Bekabod va shu kabi sanoati rivojlangan, transport qatnovi katta bo’lgan shaharlar havosini ifloslantirmoqda. Birgina Samarqand shahrida atmosfera havosini ifloslantirishda kimyo zavodi, «CHinni ishlab chiqaruvchi», «Xolodilьnik», vinospirt, konserva ishlab chiqaruvchi, paxta tozalash zavodlari, mebelь fabrikasi va boshqalar ishtirok etmoqda. Havodagi ifloslanishlarning 70 80 % avtomashinalarga to’g’ri keladi. Yu.V.Novekov, Beknazarovlarning (1983) yozishicha avtomobillar havoga 200 dan ortiq turli aerozol zarrachalarni chiqaradi. Har bir avtomobilga bir yilda 200 kg (asosan benzin) va 300 ming kg havo sarflanadi. Ana shu yoqilg’idan bitta avtomobil havoga bir yilda 700 kg uglerod oksidi, 230 kg yonmagan uglevodlar, 30 kg azot oksidi va 2 – 5 kg kattiq moddalar chiqaradi.
Samarqand shahrida 100 mingdan ortiq avtomobillar mavjud. Avtomobillar
ko’p yuradigan katta ko’chalar atrofida uglerod oksining miqdori ruxsat etilgan me’yordan (REM) 2 3 marta, azot oksidi 2 2,5 marta ortiqligi kuzatilgan. SHaharda A.A.Rudakiy, Yu.A.Gagarin, Y.Oxunboboev, «Universitet hiyoboni», A.Ikromov, A.Temur, SH.Rashidov, V.Abdullaev ko’chalarida gazlar bilan ifloslanish juda kuchli.
Samarqand va Navoiy shaharlari aholisi uchun mahalliy ahamiyatga ega bo’lgan muammolardan yana biri Zarafshon daryosining og’ir metallar bilan ifloslanishidir. A.Raxmatullaev va R.I.Mamajonovlarning (1998) ma’lumotlariga qaraganda bu shaharlarga yaqin Zarafshon daryosining suvi tarkibida mis va rux me’yorlaridan 1,5 20 marta, olti valentli xromning o’rtacha miqdori Navoiy shahri yaqinida 4 barobar ortiqligi, eng ko’p miqdori 17,4 marta ko’pligi aniqlangan. Bundan tashqari har birimizning hovlimiz, uy-joyimiz, mahalla va tanamizning sanitariya holati ham ba’zi ekologik muammolarga olib kelishi mumkin.
Markaziy Osiyo agrolandshaftlarining ekologik vaziyatining buzilishiga ta’sir etuvchi omillardan yana biri madaniy tuproqlarning qaytadan sho’rlanish jarayonidir. Tuproqlarning qaytadan sho’rlanishining asosiy sababi sug’oriladigan suvlardan keladigan qo’shimcha tuzlar, tuproqlarning quyi katlamidagi ona jinslar tarkibida bo’lgan tuzlarning faollashuvi, grunt suvlarining minerallashishi va boshqa jarayonlardir. Bular o’z navbatida tuproqlarda suv – tuz balansi qonuniyatining buzilishiga olib keladi. Hozirgi paytda Markaziy Osiyo mintaqasidagi madaniy tuproqlarning qayta botqoqlanish jarayoni markaziy Farg’ona, Mirzacho’lda, Qarshi va SHerobod cho’llarida, Amudaryo, Sirdaryo va Zarafshon daryolarining quyi qismlarida, Tajan va Murg’ob delьtalarida, Vaxsh botqog’ida barpo etilgan agrolandshaftlarda intensiv ravishda namoyon bo’lmoqda. Binobarin, agrolandshaftlarning hozirgi ekologik holatini optimallashtirish va sog’lomlashtirish uchun ularda insonning xo’jalik faoliyati tufayli faollashgan geokimyoviy jarayonlarni, modda va energiya almashinuvini, tuz – suv balansi qonuniyati buzilishini mahalliy va mintaqaviy masshtablarda boshqarishni o’rganmoq va tashkil etmoq zarurdir.Markaziy Osiyo antropogen landshaftlarining eng muhim komponentlaridan biri bo’lgan ichki suvlari ham yildan yilga kuchli ifloslanib bormoqda. Bu hol ayniqsa, agrolandshaftlarning tarkibiy qismi bo’lgan paxta va sholi ekin maydonlarida va hokazo geotizimlarning tevarak atroflarida yaqqol ko’zga tashlanmoqda. Yerlarning sho’rini yuvishda foydalaniladigan suvlar zovur va kollektorlarda to’plangan 30 kmmiqdordagi kuchli minerallashgan qaytar suvlar har yili daryolarga, kanallarga, vohalarning tevarak atrofidagi pastqam joylarga va cho’kmalarga tashlanmoqda. Natijada vohalar va agrolandshaftlar atrofida sho’r ko’llar va botqoqliklar intensiv ravishda rivojlanmoqda. Ekologik vaziyaning bunday holatdagi buzilishi, ayniqsa, Xorazm vohasi uchun xosdir. SHu sababli obikor dehqonchilik rivojlangan hududlarda kuchli minerallashgan kollektor zovur suvlarini chuchuklashtirish muammosi gidromelioratorlar oldida turgan o’lkan vazifalardan biridir.
5. Ekologik muvozanat va uning buzilish sabablari.
Ekologik muvozanat U ekotizimdagi ekologik jamoalarda kuzatiladigan holat sifatida ta'riflanadi, unda turlarning tarkibi va ko'pligi uzoq vaqt davomida nisbatan barqaror bo'lib turadi. Tabiiy muvozanat g'oyasi ko'plab falsafiy tizimlar va dinlarning bir qismidir. Gaia gipotezasini qo'llab-quvvatlovchilar bor, unga ko'ra biosfera global ekologik muvozanatni superorganizm sifatida muvofiqlashtiruvchi tizim sifatida ishlaydi. Ekologik muvozanat tushunchasi keng jamoatchilikda ko'plab ekologik munosabatlarni qo'llab-quvvatlaydi. Ekologlar bioxilma-xillikni saqlash, barqaror rivojlanish va atrof-muhit sifati nuqtai nazaridan o'ylashni afzal ko'rishadi. Tabiatda aniq ekologik muvozanat mavjud yoki ko'rinadigan barqaror ekotizimlar juda ko'p. Shuning uchun ular ilmiy va ommabop adabiyotlarda muhim o'rin egallaydi. Shu bilan birga, tarixiy jihatdan kamroq e'tibor berilgan beqaror ekotizimlar mavjud. Ekologik muvozanat - bu ekologik, biologik yoki insoniy bo'lsin, buzilish tufayli yo'qolgan ekologik vorislik jarayoni, ularning dastlabki barqarorligi yoki ekologik cho'qqisi bosqichma-bosqich tiklanish qobiliyatining natijasidir. bu turlarning tarkibi va ko'pligini o'zgartiradi. Ekologik muvozanat bu dinamik barqaror holat (gomeostaz). Populyatsiyalar o'rtasidagi teskari aloqa doimiy ravishda uning ta'sirini, abiotik va biotik omillar ta'sirida jamoa tarkibidagi ozgarishlarni va aholi sonining ko'payishini tamponlaydi. Natijada, jamiyat o'zining dastlabki ko'rinishiga qaytadi.
Omillar. Ekologik muvozanat bu ikki turdagi omillarning dinamik o'zaro ta'siri mahsulidir. Birinchidan, turlarning tarkibi va ko'pligi o'zgarishiga olib keladigan, odatda qisqa muddatli, hodisalar bilan ifodalanadigan tashqi bezovtaliklar. Ikkinchidan, ushbu o'zgarishlarni jamiyatni tashkil etuvchi populyatsiyalar o'rtasidagi ekologik o'zaro ta'sirlar orqali zararsizlantirish. Tashqi buzilishlar epizodik ta'sir ko'rsatadigan biotik omillar bo'lishi mumkin. Masalan, ko'chib yuruvchi turlarning paydo bo'lishi, masalan, Afrikadagi chigirtka zararkunandalari yoki epidemiyalarni keltirib chiqaradigan patogenlar.
Ekologik muvozanat davrida jamoalar turlar tarkibi va ko'pligi bo'yicha nisbatan barqarorlikka yoki barqaror holatga erishadilar. Aytilgan barqarorlik to'rtta asosiy xususiyatlar bo'yicha aniqlanadi, ya'ni: barqarorlik, qarshilik, chidamlilik va qat'iyatlilik. Ikkinchisi harakatsizlik deb ham ataladi. Doimiylik - bu o'zgarishsiz qolish qobiliyati. Qarshilik tashqi bezovtaliklar yoki ta'sirlar natijasida o'zgarishsiz qolish qobiliyatidir. Chidamlilik - bu buzilishdan keyin dastlabki barqaror holatga qaytish qobiliyatidir. Qat'iylik - bu populyatsiyalarning vaqt o'tishi bilan o'zlarini saqlab qolish qobiliyatidir. Doimiylikni standart og'ish yoki yillik o'zgaruvchanlik bilan o'lchash mumkin. Ta'sirchanlik yoki buferlash qobiliyati orqali qarshilik. Qaytish vaqti orqali chidamlilik yoki bu qaytishga imkon beradigan og'ish kattaligi. Aholining yo'q bo'lishiga qadar bo'lgan o'rtacha vaqt yoki boshqa qaytarib bo'lmaydigan o'zgarishlar. Masalan, davlat atrofida davriy ravishda tebranadigan ekotizim, masalan Lotka-Volterra tenglamalarida yirtqichlar va o'lja o'rtasidagi o'zaro ta'sirni tavsiflash uchun tasvirlanganidek, barqaror va doimiy deb tasniflanishi mumkin. Biroq, uni doimiy va chidamli deb hisoblash mumkin emas. Bunday holatda, uni barqaror deb hisoblashga imkon beradigan ikkita shart qondiriladi.
Kerakli shartlar
Turlar o'rtasidagi raqobatning taxmin qilinishi ekologik muvozanat tushunchasida katta rol o'ynaydi. Ushbu taxmin jamoalarda mahsuldorlik va nafas olish, ichki va tashqi energiya oqimi, tug'ilish va o'lim ko'rsatkichlari va turlarning to'g'ridan-to'g'ri va bilvosita o'zaro ta'siri o'rtasida muvozanat mavjudligini taxmin qiladi. Turlar o'rtasidagi raqobat taxminlari, hatto ekologik kulminatsiya holatida bo'lmagan jamoalarda ham, ehtimol, ma'lum darajada ekologik muvozanat mavjudligini va okean orollarida ekologik ekvivalent turlarning immigratsiyasi va yo'q bo'lib ketishi o'rtasida muvozanat mavjudligini taxmin qiladi. .
Populyatsiyani tashkil etuvchi turlarning yashashi, metapopulyatsiya darajasida bir xil turlarning turg'unligiga bog'liq. Yaqindagi jamoalarda yashovchi bir xil turdagi populyatsiyalar o'rtasida jismoniy shaxslarning almashinuvi va rekolonizatsiyasi genetik xilma-xillikni saqlaydi va mahalliy yo'q bo'lib ketishni bartaraf etishga imkon beradi. Metapopulyatsiya darajasida tirik qolish quyidagilarni nazarda tutadi: a) diskret mikrohabitalarda tarqalgan populyatsiyalar; b) mikrohabitlar boshqa mikrorabitlardan rekolonizatsiyalashga imkon beradigan darajada yaqin; c) metapopulyatsiya darajasiga qaraganda populyatsiya darajasida yo'q bo'lib ketish ehtimoli katta; va d) barcha mikrohabitlarda bir vaqtning o'zida yo'q bo'lib ketish ehtimoli past.
Inson ekologiyasi - bu majmuiy fanlararo ilmiy yunalishdir. U odamlar populyatsiyalarining atrof-muhit bilan o’zaro ta’siri qonuniyatlarini, bu o’zaro aloqa ta’sirida aholining o’sishini, maqsadga yo’naltirilgan boshqaruv muammolarini, aholi salaomatligini saqlash va rivojlantirish muammolarini tadqiq etadi.
Inson ekologiyasida, uning asosiy yunalishlarida ijtimoiy - maksadli negiz ustun turishi aniq, zero insonning tabiat bilan jamiyat orqali bevosita o’zaro ta’sirini o’rganish bu fan predmetining ob’ektiv mazmunini tashkil etadi.
Shu nuqtai nazardan inson ekologiyasi-bu ijtimoiy ekologiyaning inson va odamlar populyatsiyasi bilan uni o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit o’zaro ta’sir qonuniyatlarini o’rganadigan bo’limii yoki antropodemoekotizim ichidagi ijtimoiy - biologik munosabatlar haqidagi ilmiy yo’nalishdir.
Insonning morfofiziologik xususiyatlarini hisobga olgan holda noosferaviy o’zgarishlar jarayonida YEr regionlarini, biosfera rayonlarini ishlab chiqarish - xo’jalik, iqtisodiy maqsadli o’zlashtirish qonuniyatlarini ochib berish bunday o’zlashtirishning borishida odamlar salomatligini saqlash va rivojlantirishning tabiiy qonunlarini o’rganish inson ekologiyasining muhim vazifasidir. V.I.Vernadskiyning noosfera to’g’risidagi nazariyasiga ko’ra hozirgi zamon tabiatshunosligida inson ekologiyasi alohida o’rin tutadi. Vernadskiy tabiatning antropogen yuki tobora oshib borayotgani haqida, tabiatni o’zgartiruvchi omil sifatida insoniyat haqida, tabiatga ta’sir o’tkazishni uning imkoniyatlari bilan taqqoslash to’g’risida, ya’ni biz hozirda inson va biosferaning koevolyutsiyasi deb ataydiganimiz haqida gapiradi. Lekin bir vaqtda uning barcha mulohazalarida insonning biosfera istiqboli uchun mas’ul ekanligi, jamiyatni biosfera evolyutsiyasini oqilona yo’naltirishga imkon beradigan qilib tashkil etish haqidagi fikr qizil ip bo’lib o’tadi.
Inson ekologiyasi odamlarni o’rab turgan tabiiy va ijtimoiy muhitni, odamlarning unga hamda bir-biriga munosabatlarini ifodasi sifatida ilmiy adabiyotga birinchi marta amerika sotsiologlari R.Park va U.Byurges tomonidan kiritilgan. Bir muncha keyinroq ingliz olimi U.Byus «Inson ekologiyasi» ning vazifasi ayni odamlar ijtimoiy munosabatlarini biologik populyatsiya jarayonlariga tutashtirishdan iboratdir deb izohlaydi va uni biologiya ekologiyasining an’anaviy tushunchalari asosida hal etishga urinadi. Sanoat va odamlarning katta shaharlarga to’planishi, sanoatlashtirish, havo va suvning bulg’anishi, dori-darmonlar qo’llanilishi bilan bog’lik bo’lgan patologiya (normal hollarda chiqish)ni o’rganish zaruratini ko’ndalang qilib qo’ydi. Ular tabiiy evolyutsiya, biogeotsenozlar jarayoniga jiddiy o’zgarishlar olib kirib, qapop topgan ekologiya tizimini o’zgartirib yubordi.
Inson ekologiyasini o’rganishdan maqsad, inson hayoti uchun optimal (kulay) muhitni yaratishdir. Sodir bo’lgan ekologik falokatlar, sayyoramiz aholisini falokatlarni oldini olish choralarini izlashga
turtki beryapti. Bunday holat sotsial iqtisodiy siyosiy, ahloqiy, ekologik, madaniy – tarixiy masalalarga yangi qarashni taqozo qilmoqda. Ya’ni kishilarni yangicha fikrlashga, insonni tabiatdagi o’rni va rolini anglatmoqda.
Tabiatda ilgarilar ham tabiiy falokatlar sodir bo’lgan. Ammo hozirgi davrda sodir bo’lgan ko’p ekologik falokatlar tabiatning bir bo’lagi bo’lgan inson faoliyati tufayli, sodir qilindi. Hozirgi kunda sayyoramizda yashayotgan insonlar oldida avvalambor kishilik jamiyati bilan tashqi tabiat o’rtasidagi munosabat muammolarini yechish vazifasi turadi.
Sayyoramizda aholi sonining orta borishi bilan insonlarni ehtiyojlarini, ona tabiatga ta’sirini oshira boradi. Agar 1850 yil yerda 1mlrd kishi yashagan bo’lsa, 1930 yilda 2 mlrdga yetdi, hozirgi vaqtda besh mlrddan oshib ketdi. Insonning atrof-muhit bilan munosabatlaridan qat’iy nazar avlodlar almashishi, aholining ko’payishi jarayonini barqaror holatda saqlash masalalari doimo muhim ahamiyat kasb etadi. Hayotning beto’xtovligi ikki qarama - qarshi oqimning o’zaro tasiri bilan ta’minlanadi. Bu tug’ilish va o’lish oqimlaridir. Jamiyat, insoniyat mavjud bo’lishi uchun bu ikki oqim o’rtasida muayyan uyg’unlik bo’lishi kerak. Agar tug’ilish o’lishga nisbatan uzoq muddat kam bo’lsa, insoniyat zavolga yuz tutadi. Bu munosabat teskari bo’lsa, aholining tez ko’payishi jamiyatning ekologik va ijtimoiy - iqtisodiy imkoniyatlari uchun zo’riqishni yuzaga keltiradi. Shuning uchun ham bu ikki oqimni uyg’un holatda saqlash jamiyatning eng muhim vazifalaridan biri bo’lib, uni hal etishga juda katta ijtimoiy kuch-quvvat sarflanadi.
Insoniyat o’tmishdan meros qolgan dastlabki ekologik muvozanat holatida hayotni boshlagan. Lekin jamiyat tiklanishi davrida kollektiv mehnat tufayli tabiiy ekologik tizimlar, biologik va ekologik omillarning kat’iy nazoratidan chiqishga muvaffaq bo’ldi. Jumladan, ko’payish jarayoni ham, qurollarni qo’llashga ham, odamlar yoki ularning yaqin ajdodlari tabiatdagi boshqa jonzotlarga qaraganda tabiatdan ko’proq narsa olishga o’rganishdi. O’sha palladayoq insoniy tabiiy muhitning ko’ngilsiz ta’siridan himoya qiluvchi «ijtimoiy kqlkon» yaratilgan edi.
Inson o’z hayotini yaxshilash uchun yaratgan sanoat va
transport vositalari sayyoramiz iklimiga, ozon qavatini siyraklashuviga, o’rmonlarni kamayishiga, suvlarni ifloslanishiga, yerni eroziyaga uchrab, ko’p joylarda cho’llanishni sodir bo’lishiga olib keldi.
Bundan tashqari kishilar sun’iy hosil qilgan radiaktiv nurlanishlar, kimyoviy moddalardan ko’p foydalanish kasallik qo’zgatuvchi viruslar va mikroorganizmlarni ko’payishiga, yangi kasallik turlarini hosil bo’lishiga olib keldi.
Dunyodagi deyarli hamma mamlakatatlarda barcha imtiyozlar avvalo o’z xalqiga beriladi. Masalan, turar joy, ish bilan ta’minlash, chetdan kelgan kishilarga nisbatan o’z xalqiga yuqori ish haqi belgilash yoki tovarlar bilan ta’minlash va boshqalar kiradi. Bizda esa uzoq yillar davomida buning teskarisi bo’lib keldi. Yuqorida keltirilgan barcha tabiiy omillar, ofatlar, sotsial nohaqliklar kishi organizmiga ekstremal omil sifatida ta’sir etib, uni stress holatga (qattiq ruxiy zarbaga) olib keladi. Stress holatiga tushgan odamlarni uyqusizlik, charchash, g’azablanish, bosh og’rig’i, qon bosimining oshishi azoblari qiynaydi.
Antropoekosistema inson ekologiyasining tadqiqot ob’ektidir. O’zaro va o’zlarini o’rab olgan tabiiy va ijtimoiy muhit bilan dialektik aloqada bo’ladigan inson populyatsiyalari yoki etnoslarining birgalikda hayot kechiradigan turli guruhlari antropoekologiya tizimi yoki antropoekotizm deb ataladi. Mazkur fan odamlar va tabiatning inson va biosferaning o’zaro munosabatini hayotning aniq ijtimoiy - iqtisodiy va siyosiy sharoitlari bilan chambarchas bog’liqlikda o’rganadi.

Xulosa
Inson ekologiyasi deganimizda tashqi muhitdagi xilma-xil omillarning ta’siri tufayli kishi jismida yuz beradigan o’zgarishlarni anglaymiz. Inson ekologiyasi juda serqirrali fan bo’lib, tashqi muhitning barcha omillari, havo harorati, yorug’lik, namlik, radiatsiya, shovqin, vaznsizlik holati shuningdek, xar-xil tabiiy ofatlar, zilzila, dovul, qurg’oqchilik, suv toshqini, yong’inlar hamda tirik organizmlarning o’zaro bir-biriga ta’siri tushuniladi. Bu barcha omillarning ta’siri kishini hoxishga bog’liq emas. Bulardan tashqari kishilar o’zlari qurgan korxonalar, irrigatsiya inshootlari, transport vositalaridan chiqqan zaharli chiqindilar, qishloq xo’jaligida keng qo’llanilgan kimyoviy moddalar ham havoni, suvni, yerni, oziq-ovqat mahsulotlarining sifatini buzib inson sog’ligiga katta zarar keltiradi.
Inson ekologiyasi yoki antropoekologiya ijtimoiy jamiyatning markaziy bo’lagi, uning ijtimoii-tabiiy va tabiiy-ilmiy asosidir. Inson ekologiyasi o’zida demografiya, tibbiyot, morfologiya, antropologiya, genetikaning tegishli qarashlarini umumiylashtiradi. Bu fanlar tadqiqot ob’ekti bir ekanligi negizida bir bo’lakda uyg’unlashadi. O’sha ob’ekt inson bo’lib, u ikki dunyo tabiiy va ijtimoii dunyoga tegishli nodir jonzotdir. Bunda shu narsani ta’kidlash lozimki, «inson - tabiiy muhit» muammosi munosabati bilan insonni o’rganishda e’tibor beriladigan asosiy ob’ekt umuman inson va hatto uning ekologiyasi emas, balki inson ekologiyasining tabiat bilan aloqasi orkali namoyon bo’ladigan qismidir.