Interer va mebel jihozlari

ANALİZORLARNING (SENSOR TIZIMLARI) TUZILISHI, FUNKSIYALARI VA XUSUSIYATLARI.
Zamonaviy psixofiziologiyada hissiy qo'zg'atuvchilarning his-tuyg'ularga aylanishi, ularning lokalizatsiyasi, shuningdek, ob'ekt (idrok) haqida umumiy g'oyani shakllantirish mexanizmi va o'rni to'g'risidagi masala zamonaviy psixofiziologiyada ta'limotlar asosida hal qilinadi. I.P. Pavlov analizatorlar (sensorli tizimlar) haqida.
Analizator (sezgi sistema) tashqi yoki ichki dunyo qo'zg'atuvchilarini idrok etishga, ularni nerv impulsiga qayta ishlashga va sezish va idrokni shakllantirishga moslashtirilgan yagona fiziologik tizimdir.
Quyidagi analizatorlar (sezgi tizimlari) mavjud: og'riq, vestibulyar, vosita, vizual, introtseptiv, teri, hid, eshitish, harorat va boshqalar.
Har qanday analizator printsipial jihatdan bir xil tuzilishga ega (14.1-rasm). U uch qismdan iborat:
1. Analizatorning boshlang'ich - sezuvchi qismi retseptorlar bilan ifodalanadi. Ular evolyutsiya jarayonida ba'zi hujayralarning ma'lum turdagi energiyaga (issiqlik, kimyoviy, mexanik va boshqalar) sezgirligi oshishi natijasida rivojlangan. Retseptorning maxsus moslashtirilgan stimuli adekvat deb ataladi, qolganlarning hammasi noadekvat bo'ladi.
Guruch. 14.1.
Lokalizatsiyasiga qarab quyidagi retseptorlar ajratiladi:
A) Tana yuzasida yotuvchi va tashqi muhitdan sezgi axborot oqimini ta'minlovchi tashqi ta'sirga javob beruvchi tashqi retseptorlar (ko'rish, eshitish, hid bilish, ta'm, taktil). B) Interoretseptorlar ichki organlar to’qimalarida yirik tomirlar bo’shlig’ida joylashgan (masalan, xemoretseptorlar, baroretseptorlar) va ichki muhitning ma’lum ko’rsatkichlariga (kimyoviy faol moddalar kontsentratsiyasi, qon bosimi va boshqalar) sezgir; ular organizmning funktsional holati va uning ichki muhiti haqida ma'lumot olish uchun muhimdir. C) Proprioretseptorlar muskullarda, tendonlarda yotib, mushaklarning cho'zilish va qisqarish darajasi haqidagi ma'lumotlarni idrok etadi, buning natijasida "tana hissi" (o'z tanasi va uning qismlarining nisbiy joylashuvi hissi) shakllanadi.
Analizatorning idrok etuvchi qismi ba'zan tegishli sezgi organi (ko'z, quloq va boshqalar) bilan ifodalanadi. Sezgi organi o'ziga xos energiyani idrok etishni ta'minlaydigan retseptorlar va yordamchi shakllanishlarni o'z ichiga olgan tuzilma sifatida tushuniladi. Masalan, ko'zda ko'rish retseptorlariga yorug'lik ta'sirini ta'minlaydigan ko'z olmasi, ko'z olmasining membranalari, ko'z mushaklari, ko'z qorachig'i, linza, shishasimon tana kabi ko'rish retseptorlari va shakllanishlari mavjud.
Retseptorlarning vazifasi qo'zg'atuvchining energiyasini idrok etish va uni ma'lum chastotali nerv impulslariga (sezuvchi kod) aylantirishdir.
2. Har bir analizatorning o'tkazuvchanlik bo'limi sezgi nervi bilan ifodalanadi, bu nerv orqali qo'zg'alish retseptorlardan ushbu analizatorning subkortikal va kortikal markazlariga boradi. Shu bilan birga, bir-biriga bog'langan ikkita yo'l ajralib turadi: birinchisi, analizatorning o'ziga xos yo'li deb ataladi, miya poyasining o'ziga xos yadrolari orqali o'tadi va sensorli ma'lumotlarni uzatishda va hissiyotlarning paydo bo'lishida katta rol o'ynaydi. ma'lum bir tur; ikkinchi, o'ziga xos bo'lmagan yo'l, retikulyar shakllanishning neyronlari bilan ifodalanadi. U orqali o'tadigan impulslar oqimi orqa miya va miya tuzilmalarining funktsional holatini o'zgartiradi, ya'ni. asab markazlariga faollashtiruvchi ta'sir ko'rsatadi. Har bir analizatorning o'tkazgich bo'limining roli qo'zg'alishning retseptorlardan korteksga o'tishi bilan cheklanmaydi: u hissiyotlarning paydo bo'lishida ham ishtirok etadi. Masalan, o'rta miyada (kvadrigeminaning yuqori tuberkulyarlarida) joylashgan vizual analizatorning subkortikal markazlari ko'rish retseptorlaridan ma'lumot oladi va vizual ma'lumotni aniqroq idrok etish uchun ko'rish organini o'rnatadi. Bundan tashqari, allaqachon diensefalon darajasida noaniq, qo'pol hislar paydo bo'ladi (masalan, yorug'lik va soya, yorug'lik va qorong'i narsalar). Analizatorlarning o'tkazuvchan qismini bir butun sifatida hisobga olgan holda, talamusga e'tibor qaratish lozim. Diensefalonning bu qismida barcha analizatorlarning afferent (sezgi) yo'llari birlashadi (hid bilishdan tashqari). Bu shuni anglatadiki, talamus tashqi, proprio va interoretseptorlardan atrof-muhit va organizmning holati haqida ma'lumot oladi.
Shunday qilib, talamusda barcha hissiy ma'lumotlar to'planadi va tahlil qilinadi. Bu erda u qisman qayta ishlanadi va bu qayta ishlangan shaklda korteksning turli joylariga o'tkaziladi. Sensor ma'lumotlarning aksariyati markaziy asab tizimining yuqori qismiga etib bormaydi (shuning uchun aniq va ongli his-tuyg'ularni keltirib chiqarmaydi), lekin vosita va hissiy javoblarning tarkibiy qismiga aylanadi va, ehtimol, sezgi uchun "material".

• 
  3. Har bir analizatorning markaziy qismi miya yarim korteksining ma'lum bir sohasida joylashgan. Misol uchun:
  
  • 
    vizual analizator - korteksning oksipital lobida;
    
  • 
    eshitish va vestibulyar analizatorlar - temporal lobda;
    
  • 
    hidlash analizatori - hipokampus va temporal lobda;
    
  • 
    ta'm analizatori - parietal lobda;
    
  • 
    taktil analizator (somatosensor tizim) - parietal lobning orqa markaziy girusida (somatosensor zonasi);
    
  • 
    vosita analizatori - frontal lobning oldingi markaziy girusida (motor zonasi) (14.2-rasm).
    

Guruch. 14.2.
Har bir analizatorda motor reaktsiyalarini "yoqadigan" tushuvchi, efferent neyronlar mavjud. Masalan, quadrigeminaning yuqori tuberkulyarlariga keladigan vizual ma'lumotlar "mahalliy" reflekslarni keltirib chiqaradi - harakatlanuvchi ob'ekt ortida ko'zning ixtiyorsiz harakatlari, yo'naltiruvchi refleksning elementlaridan biri. Korteksda barcha analizatorlarning markaziy uchlari vosita analizatorining markaziy qismi bo'lgan vosita zonasi bilan bog'langan. Shunday qilib, vosita zonasi tananing barcha hissiy tizimlaridan ma'lumot oladi va analizatorlararo munosabatlarda bo'g'in bo'lib xizmat qiladi va shu bilan hislar va harakatlar o'rtasidagi aloqani ta'minlaydi.
Analizatorlarning strukturaviy elementlari nerv sistemasida ajratilmagan, balki anatomik va funksional jihatdan nutq markazlari bilan, limbik sistema, qobiq osti sohalari, magistralning vegetativ markazlari va boshqalar bilan bog‘langan bo‘lib, ular sezgilar bilan bog‘lanishni ta’minlaydi. hissiyotlar, harakatlar, xatti-harakatlar, nutq va hissiy ma'lumotlarning inson tanasiga ta'sirini tushuntiradi.
Analizatorlarning ishlash printsiplari (datchik tizimlari)
Analizatorlar majoziy ma'noda dunyoga oynalar yoki inson va tashqi dunyo va uning tanasi o'rtasidagi aloqa kanallari deb ataladi. Allaqachon "kirishda" retseptorlarning tanlab javob berish orqali erishiladigan ma'lumotlar tahlili mavjud.
Bitta modallik doirasida signallarning juda xilma-xilligi mavjud: masalan, tovushlar balandligi, tembri va kelib chiqishi bo'yicha farqlanadi; vizual ma'lumotlar - rangi, yorqinligi, shakllari, o'lchamlari va boshqalar. Ularning orasidagi farqni his qilish qobiliyati analizatorlarda turli qo'zg'atuvchilar uchun turli xil sezgi signallari paydo bo'lishi bilan bog'liq. Bu xususiyat signal diskriminatsiyasi deb ataladi. Bunga turli chastotalardagi nerv impulslarining retseptorlari darajasida shakllanishi (sezuvchi kod) va sezgi tizimining barcha darajalarida - retseptorlardan tortib to korteksgacha bo'lgan differentsiatsiya jarayonlarini kiritish orqali erishiladi. Shunday qilib, signalni diskriminatsiya qilish tahlil jarayonining ajralmas qismidir.
Bolaning rivojlanishi va uning tashqi dunyo bilan o'zaro ta'siri murakkablashishi bilan, korteksdagi differensial inhibisyonning rivojlanishi tufayli differentsiatsiyalar tobora nozikroq bo'ladi. Bunga har bir analizatorning alohida ishlab chiqilishi, shuningdek, ularning o'zaro ta'sirining murakkablashishi ham yordam beradi. Harakatlar bu jarayonda muhim rol o'ynaydi: vosita farqlari hissiylarga yordam beradi. Shunday qilib, vizual ma'lumotni farqlash uchun ob'ektni tekshirish jarayonida muqarrar ravishda hamroh bo'ladigan ko'z harakati, shuningdek uni his qilganda paydo bo'ladigan turli xil qo'l pozitsiyalari kerak. Xuddi shu tamoyil fonemik eshitishning shakllanishida sodir bo'ladi. Nutq tovushlarini - fonemalarni yaxshi farqlash uchun boshqa odamning nutqini eshitishning o'zi etarli emas (hatto so'zlovchining ajoyib diksiyasi bo'lsa ham), shuningdek, o'zingizning artikulyatsiya apparatingizni (lablar, til, tanglay, halqum, yonoq), tovushlarni takrorlashda uning pozitsiyalaridagi farqlarni his qilish. Maktabgacha va boshlang'ich maktab yoshidagi bolalarni o'qitishning ko'plab usullari, shuningdek, tuzatish texnikasi ushbu mexanizmga asoslanadi.
Rag'batlantirishni nozik tahlil qilish bilish sub'ektining o'zini faolligini talab qiladi. Agar insonning o'zi u yoki bu faoliyatda ishtirok etishni istasa va bu ijobiy his-tuyg'ularni (qiziqish, quvonch) keltirib chiqaradigan bo'lsa, unda uning turli signallarga hissiy sezgirligi sezilarli darajada oshadi. Bu jarayonda ixtiyoriy diqqat faol rol o'ynaydi. Ushbu natijaga miya yarim korteksining tomondan va efferent neyronlar yordamida analizatorlarning asosiy bo'limlarining eng yaqin subkorteksidan nazorat qilish tufayli erishiladi (14.1-rasmga qarang).
Shunday qilib, hissiy jarayonlarni faqat ob'ektlarning ob'ektiv xususiyatlarining fiziologik in'ikosi sifatida ko'rib chiqish mumkin emas, chunki ular ham sub'ektiv omilni - ular bilan bog'liq bo'lgan sub'ektning ehtiyojlari, hissiyotlari va xulq-atvorini aks ettiradi, ular paydo bo'ladigan hissiy tasvirlarga ta'sir qiladi.
Sensor sistemalarni o'rganishda paydo bo'ladigan savollardan biri ma'lumotlarning analizatorlarda qanday uzatilishidir. Retseptorlarda qo'zg'atuvchi ta'siri ostida ma'lum chastotali nerv impulslari hosil bo'lib, ular guruhlarga bo'lingan afferent yo'llar bo'ylab tarqaladi - "volleylar" yoki "paketlar" (sezgi chastotasi kodi). Impulslar soni va ularning chastotasi retseptorlari aks ettirilgan ob'ektning xususiyatlari haqida miyaga ma'lumot uzatadigan tildir.
Hozirgi bosqichda qo'zg'atuvchining u yoki bu xususiyati va uni asab tizimida fiksatsiya qilish usuli o'rtasida aniq muvofiqlikni o'rnatish mumkin emas. Mavjud ilmiy ma'lumotlar asab tizimida axborot uzatishning faqat ba'zi umumiy tamoyillarini tavsiflaydi (14.3-rasm).


Guruch. 14.3.
Ushbu jarayonning sxemasi quyidagicha. Nerv impulslari ko'rinishidagi hissiy kod retseptorlardan miyaning subkortikal markazlariga keladi, ular qisman dekodlanadi, filtrlanadi va keyin korteksning o'ziga xos markazlariga - analizator markazlariga yuboriladi, bu erda sezgilar tug'iladi. Keyin turli xil sezgilarning sintezi sodir bo'ladi, u erdan impulslar gipokampusga (xotira) va limbik tizimning tuzilmalariga (hissiyotlar) yuboriladi, so'ngra korteksga, shu jumladan frontal lobning motor markaziga qaytadi. Qo'zg'alish umumlashtiriladi va sensorli tasvir tuziladi.
Shunday qilib, ob'ektning yaxlit tasvirini qurishda va uni aniqlashda nafaqat hislar, balki harakatlar, xotira va hissiyotlar ham ishtirok etadi. Oldin duch kelgan taassurotlar (sezgi tasvirlari) xotirada saqlanadi va his-tuyg'ular olingan ma'lumotlarning ahamiyatini bildiradi.
Idrok mexanik yoki sof fiziologik tarzda yuzaga kelmaydi. Uning shakllanishida sub'ektning o'zi, uning ongi, diqqati faol ishtirok etadi. Boshqacha qilib aytganda, odamning o'zi ob'ektga e'tibor berishi, uni ajratib qo'yishi, o'zboshimchalik bilan e'tiborni butundan qismlarga o'tkazishi va buning uchun qandaydir maqsad, xohish bo'lishi kerak. Shuning uchun bolalarni tarbiyalash, agar ular uchun qiziqarli bo'lsa, ularga nima taklif qilinayotganini bilish istagi paydo bo'lgandagina muvaffaqiyatli bo'lishi mumkin.
Barcha hissiy tizimlar bitta printsipga muvofiq qurilgan va uchta bo'limdan iborat: periferik, o'tkazuvchan va markaziy.