Internet tizimining yaratishda ish olib borgan olimlar ijodi” mavzusida tayyorlagan mustaqil ishi

Qoʻqon Davlat pedagogika instituti sirtqi boʻlim matematika va informatika yoʻnalishi

3-bosqich 307-guruh talabasi Raximov Sardorbek Ikromjon oʻgʻlining Tarmoq texnologiyalari fanidan “Internet tizimining yaratishda ish olib borgan olimlar ijodi” mavzusida tayyorlagan MUSTAQIL ISHI
Mavzu: Internet tizimining yaratilishida ish olbi brogan olimlar ijodi.

Reja:
1. Internet tarixi.

2. ARPANET internet tarmogʻi.
3. Internet tizimining yaratilishida xissa qoʻshgan olimlar.
4. Oʻzbekistonga internetning kirib kelishi.

Internet tarixi 1950-yillarda kompyuterlarning rivojlanishi va deyarli bir vaqtning oʻzida turli mamlakatlarda, birinchi navbatda, AQSh, Buyuk Britaniya va Fransiyadagi ilmiy va harbiy laboratoriyalarda global kompyuter tarmoqlarining ilmiy va amaliy konseptsiyalarining paydo boʻlishi bilan boshlandi^[1].
Internetni qurish tamoyillari birinchi marta 1969-yilda AQSh harbiy agentligi DARPA buyrugʻi bilan yaratilgan ARPANET tarmogʻida qoʻllanilgan. ARPANET yutuqlaridan foydalanib, 1984-yilda AQSH Milliy fan fondi universitetlar va kompyuter markazlari oʻrtasidagi aloqa uchun NSFNET tarmogʻini yaratdi. Yopiq ARPANET-dan farqli oʻlaroq, NSFNET ulanish uchun nisbatan bepul edi va 1992-yilga kelib, unga 7500 dan ortiq kichik tarmoqlar, jumladan 2500 tasi AQShdan tashqarida ulangan. NSFNET yadro tarmogʻining tijorat maqsadlarida foydalanishga oʻtkazilishi bilan zamonaviy Internet paydo boʻldi.
Global tarmoq kontseptsiyasini ishlab chiqish
Tez xabar almashish yoʻnalishidagi Amerika tadqiqot dasturini 1962-yilda „Galaktik tarmoq“ asarini nashr etgan Jozef Liklider boshqargan. Uning sharofati bilan kompyuter tarmogʻining birinchi batafsil kontseptsiyasi paydo boʻldi. Bu Leonard Kleinrockning ishi bilan mustahkamlandi — u fayllarni qismlarga boʻlish va ularni tarmoq orqali turli yoʻllar bilan uzatish mumkin boʻlgan texnologiyani tasvirlab berdi (1961-1964).
1962-yilda RAND korporatsiyasidan Pol Baran „Tarqatilgan aloqa tarmoqlari toʻgʻrisida“ maʼruzasini tayyorladi. Uning taklifida toʻr baliq ovlash toʻriga oʻxshardi. Barcha tugunlar trafikni yoʻnaltirish qobiliyatiga ega, ularning har biri bir nechta boshqa tugunlarga ulangan. U aloqa tugunlari tizimini markazsizlashtirishni taklif qildi (tarmoqdagi barcha mintaqaviy aloqa tugunlari teng), hatto uning bir qismi yoʻq qilingan taqdirda ham ishlaydi. Xabarlarni analog shaklda emas, balki raqamli shaklda uzatish taklif qilindi. Xabarning oʻzi kichik qismlarga — „paketlarga“ boʻlinish va barcha paketlarni bir vaqtning oʻzida taqsimlangan tarmoq orqali uzatish taklif qilindi. Belgilangan joyda olingan diskret paketlardan xabar qayta yigʻildi.
Bunga parallel ravishda, Angliyada Donald Uotts Devis Tarmoq konseptsiyasini ishlab chiqdi va unga muhim tafsilotni qoʻshdi — kompyuter tugunlari nafaqat maʼlumotlarni uzatishi, balki turli xil kompyuter tizimlari va tillari uchun tarjimon boʻlishi kerak. Aynan Devis „paket“ atamasini alohida yuborilgan fayllar boʻlaklariga murojaat qilish uchun kiritgan.

1980-yillarga qadar kompyuter tarmoqlari asosan ixtisoslashtirilgan muassasalar xodimlari uchun mavjud edi va 1980-yillarda shaxsiy kompyuterlar (ShK) shaxsiy foydalanishda tarqala boshladi, bu esa tarmoqlarga katta talabni keltirib chiqardi (bundan oldin ommaviy axborot vositalarini qoʻlda uzatish edi). Agar mutaxassislar tarmoqdan asosan tadqiqot va ishlab chiqarish vazifalari uchun foydalangan boʻlsa, unda odamlar, birinchi navbatda, shaxsiy muloqotga va shaxsiy kompyuterlari uchun mashhur matnlar va boshqa fayllarni olishga qiziqish bildirishgan. Ushbu muammolarni hal qilgan birinchi ommaviy tarmoq texnologiyasi elektron pochta boʻlib, uning asosida 1980-yilda birinchi yirik global kompyuter maʼlumot almashish tarmogʻi Usenet yaratildi.

Maʼlumotlar almashinuvi tushunchasi — radio yoki elektr simi kabi elektromagnit vosita orqali ikki xil joy oʻrtasida maʼlumotlarni uzatish — birinchi kompyuterlar paydo boʻlishidan oldin paydo boʻlgan. Bunday aloqa tizimlari odatda ikkita soʻnggi qurilma oʻrtasidagi nuqtadan nuqtaga aloqa bilan cheklangan. Ushbu turdagi aloqaning etakchilari telegraf aloqalari va telekslar (teletayplar) deb hisoblanishi mumkin. XIX asr oxirida telegraf birinchi toʻliq raqamli aloqa tizimiga aylandi. Ommaviy miqyosda axborot almashinuvi pochta va jurnalistika tushunchalariga borib taqaladi, bu yerda XIX asr oxirigacha qogʻoz va ovozli xabarlar kabi anʼanaviy ommaviy axborot vositalaridan foydalanilgan. Texnologik taraqqiyot markazlashgan eshittirishlar olib boriladigan radio va televidenie kabi tushunchalarning paydo boʻlishiga olib keldi. Jismoniy shaxslar, shuningdek, markazlashtirilmagan eshittirishni amalga oshirishga harakat qilishdi, bu esa samizdat kabi hodisalarning paydo boʻlishiga olib keldi va natijada raqamli boʻldi. Shuningdek, XX asrning oʻrtalarida turli mamlakatlarda havaskor radio aloqalari paydo boʻldi, ular doirasida odamlar oʻzlarining identifikatsiya va manzil tizimlarini shakllantirib, bir-birlariga shaxsiy xabarlar yuborishni boshladilar.
XX asrning boshlarida maʼlumotlarni uzatish va axborot nazariyasi sohasida fundamental nazariy ishlar olib borildi, ularning mualliflari Klod Shennon, Garri Nyukist va Ralf Xartli edi.
Birinchi kompyuterlarda markaziy protsessor va masofaviy terminallar mavjud edi. Texnologiyaning rivojlanishi bilan katta masofalar (terminallar uchun) yoki yuqori tezlikda (mahalliy qurilmalarni ulash uchun) aloqani taʼminlash uchun yangi tizimlar ishlab chiqildi, bu esa asosiy kompyuterni yaratish uchun zarur edi. Ushbu texnologiyalar uzoq kompyuterlar oʻrtasida fayllar kabi maʼlumotlarni uzatish imkonini berdi. Biroq, nuqtadan nuqtaga aloqa modeli cheklangan edi, chunki u har qanday ikkita ixtiyoriy tizim oʻrtasida toʻgʻridan-toʻgʻri aloqa oʻrnatishga imkon bermadi; jismoniy aloqa zarur edi. Ushbu texnologiya, shuningdek, dushman hujumi paytida maʼlumotlarni uzatishning muqobil usullari yoʻqligi sababli strategik va harbiy maqsadlarda foydalanish uchun xavfli deb hisoblangan.
Buni rus tarixchisi Aleksandr Ostrovskiy tasdiqlaydi, u 2011-yilda „Jahon va mahalliy kommunikatsiyalar tarixi“ kitobida^[2] aloqa tarixi mavzusini oʻrganish qiyin, chunki koʻplab muammolar yetarli darajada oʻrganilmagan. Tematik adabiyot "zamonaviy inson duch kelishi kerak boʻlgan deyarli cheksiz kitoblar va maqolalar dengiziga gʻarq boʻlmoqda", „bu mavzu boʻyicha nashrlarning aksariyati ilmiy emas, balki ilmiy-ommabopdir. Natijada, voqealar sanasidagi nomuvofiqliklar, raqamli materiallardan foydalanishdagi nomuvofiqliklar, har doim ham toʻgʻri belgilanmagan ilmiy ustuvorliklar, afsonalar yaratish va hokazolar bilan shugʻullanish kerak. “.
1965-yilda Angliya milliy fizik laboratoriyasi olimi Donald Devis Angliyada paketli kommutatsiyaga asoslangan NPL kompyuter tarmogʻini yaratishni taklif qildi. Gʻoya qoʻllab-quvvatlanmadi, ammo 1970-yilga kelib u koʻp tarmoqli laboratoriya ehtiyojlarini qondirish va ushbu texnologiyaning ishini amalda isbotlash uchun shunga oʻxshash tarmoq yaratishga muvaffaq boʻldi^[12]. 1976-yilga kelib tarmoq allaqachon 12 ta kompyuter va 75 ta terminal qurilmasini oʻz ichiga olgan. thumb| " Kibersin " 1970-yilda Chilida Cybersyn loyihasi ishlab chiqildi va amalga oshirila boshlandi. Cybersyn — Santyagodagi La Moneda prezidentlik saroyida 500 ta Chili korxonalarini yagona boshqaruv ostida yagona tarmoqqa birlashtiruvchi kibernetik kompyuter tarmogʻi. 1970—1973-yillarda Prezident Salvador Allende davrida Chilida qurilgan rejali iqtisodiyotni markazlashtirilgan kompyuter nazorati loyihasi. Loyihani britaniyalik amaliyot tadqiqotchisi Stafford Beer boshqargan.
1957-yil 4-oktabrda SSSR birinchi sunʼiy Yer sunʼiy yoʻldoshini uchirdi va shu bilan kosmosda ustunlikka erishdi. Qoʻshma Shtatlarda ular Pentagon tomonidan ilmiy tadqiqotlar uchun ajratilgan pul behuda sarflangan deb qaror qilishdi^[13] (keyinchalik olimlar kompyuter texnologiyalari rivojlanishi va kosmik parvozlar oʻrtasidagi aniq semantik aloqani aniqladilar^[14]). Mudofaa vazirligi huzurida oliy oʻquv yurtlari va tashkilotlaridan eng istiqbolli loyihalarni tanlab oladigan va ular boʻyicha shartnomalar tuzadigan yagona ilmiy tashkilot — DARPA (Mudofaa ilgʻor tadqiqot loyihalari agentligi — ilgʻor mudofaa tadqiqot loyihalari agentligi) tashkil etishga qaror qilindi.
Sovuq urush avjida Qoʻshma Shtatlar hatto yadroviy urushdan omon qoladigan tarmoqqa ega boʻlishni xohlardi. Oʻsha paytda foydalanilgan telefon tarmoqlari toʻgʻri barqarorlikni taʼminlamadi (faqat bitta katta tugunning yoʻqolishi tarmoqni alohida qismlarga ajratishi mumkin). Muammoni hal qilish uchun AQSh Mudofaa vazirligi RAND korporatsiyasiga murojaat qildi.
DARPA direktori Larri Roberts ekspert Uesli Klarkning paketli kommutatsiya tarmogʻi haqidagi gʻoyasi bilan qiziqib qoldi va 1967-yilda ACM SIGOPS simpoziumida maʼruza qildi. Xuddi shu simpoziumda Angliya Milliy Fizika Laboratoriyasida joriy qilingan shunga oʻxshash NPL tizimi taqdim etildi. Uning amalga oshirilishi paketli kommutatsiyani amalda qoʻllash mumkinligini isbotladi. DARPA direktori Amerikada shunga oʻxshash narsani yaratish niyatida ketdi.
1967-yilda ingliz olimi Donald Davies^[en] Buyuk Britaniya Milliy Fizika laboratoriyasida amerikalik ishlab chiquvchi Pol Baren^[15] gʻoyalarini ishlab chiqib, birinchi marta paketli kommutatsiyani namoyish etdi — bu ixtiroga asoslangan barcha kelajak Internet tarmogʻi protokollari ishlab chiqildi. Xuddi ovozli aloqada Baren kabi, Davies kompyuter xabarlarini uzatish uchun kichik qismlarga boʻlish kerak degan xulosaga keldi va bu qismlarni inglizcha paket, „paket“ soʻzi deb atashni taklif qildi. Paketlarni almashtirish modeli ingliz tadqiqotchilari tomonidan deyarli yigirma yil davomida faol ishlab chiqilgan^[16][17]. 1960-yillarning oxiri va 1970-yillarning boshida NPL, ARPANET, Tymnet^[en], Merit Network^[en], CYCLADES va Telenet^[en][18] kabi paketli kommutatsiyalangan tarmoqlar turli maʼlumotlarni uzatish protokollari yordamida ishlab chiqilgan.
1960-yillarning oxirida AQSh Mudofaa vazirligi istiqbolli texnologiyalarni, jumladan Robert Teylor va Lourens Roberts boshchiligidagi universitetlar uchun taqsimlangan kompyuter tarmogʻi uchun ARPANET loyihasini ishlab chiqish boʻyicha bir qator shartnomalar tuzdi. Oxir-oqibat zamonaviy Internet paydo boʻlgan ARPANET orqali birinchi xabarlar 1969- yil 29-oktabrda professor Leonard Klaynrokning hisoblash muhandisligi laboratoriyasining (UCLA) tarmoq tugunidan Стэнфордском исследовательском институте^[en] tarmoq tuguniga yuborildi. ARPANET loyihasining yaratilishi internetda ishlash protokollarini ishlab chiqishga olib keldi, ularda bir nechta alohida tarmoqlar yagona „tarmoqlar tarmogʻi“ ga birlashtirilishi mumkin edi.
Uzoq masofalarda analog signalni buzilishsiz uzatish juda qiyin boʻlganligi sababli, Pol Baren raqamli maʼlumotlarni paketlarda uzatishni taklif qildi. Pentagonga uning gʻoyalari yoqdi va AT&T telefon kompaniyasiga murojaat qildi. AT&T Barenning gʻoyalarini rad etib, bunday tarmoqni qurish mumkin emasligini aytdi.

1969-yil dekabr oyida toʻrtta tugunni birlashtiruvchi eksperimental tarmoq yaratildi:

• 
  Kaliforniya Los-Anjeles universiteti (UCLA)
  
• 
  Santa-Barbaradagi Kaliforniya universiteti (UCSB)
  
• 
  Stenford tadqiqot instituti (SRI)
  
• 
  Yuta shtati universiteti
  

1972-yilda Robert Elliot Kan va Vinton Serf Lui Puzin boshchiligidagi fransuz CYCLADES loyihasining kontseptsiyalarini oʻzida mujassam etgan standart ARPANET tarmoq protokoliga aylangan TCP/IP protokoli stekini ishlab chiqdilar. 1976-yil iyul oyida Kahn-Cerf guruhi birinchi marta TCP protokoli yordamida uch xil tarmoq orqali maʼlumotlarni uzatishni namoyish etdi. Paket quyidagi yoʻnalish boʻylab sayohat qildi: San-Fransisko — London — Janubiy Kaliforniya universiteti. Sayohatining oxiriga kelib, paket bir bit maʼlumotni yoʻqotmasdan 150 000 milya masofani bosib oʻtdi.
1983-yilda ARPANET ning harbiy qismi alohida tarmoq — MILNET ga ajratildi, keyinchalik u boshqa NIPRNet ga aylantirildi. 1990-yilda ARPANET loyihasi ushbu tarmoq rivojlanishining yanada befoydaligi sababli yopildi.
1980-yillarning boshida NSF bir nechta universitetlarda milliy superkompyuter markazlarini yaratishni moliyalashtirdi va 1986-yilda NSFNET loyihasi bilan oʻzaro bogʻlanishni taʼminladi, bu esa Qoʻshma Shtatlardagi tadqiqot va taʼlim tashkilotlarining superkompyuter saytlariga tarmoqqa kirishni ham yaratdi. Tijorat provayderlari 1980-yillarning oxirida paydo boʻla boshladi. 1989 va 1990-yillar oxiriga kelib, Amerikaning bir qancha shaharlarida rasmiy tijorat tuzilmalaridan Internetning ayrim qismlariga cheklangan shaxsiy ulanishlar paydo boʻldi^[19] ; 1995-yilda NSFNET loyihasi yopildi, shu bilan tijorat maqsadlarida tarmoq trafigini taʼminlash uchun Internetdan foydalanish boʻyicha oxirgi cheklovlar olib tashlandi.
BITNET — parallel taʼlim tarmogʻi boʻlib, u 1980-yillarning boshidan buyon rivojlangan va Internet kelajagini shakllantirishda ham rol oʻynagan. Sovet Organik kimyo institutlari va IKI kompyuter tarmoqlari ushbu tarmoqqa ulanish loyihalari sifatida boshlandi va keyinchalik Runetning bir qismiga ayland.
1984-yildan beri Fidonet modemlar va umumiy telefon tarmoqlariga asoslangan, uy sharoitida qurilgan va global miqyosga ega boʻlgan, Internet madaniyatini shakllantirishga katta taʼsir koʻrsatadigan yetakchi shaxsiy kompyuter tarmogʻi hisoblanadi. Dastlab BBS dasturiy platformasida qurilgan, vaqt oʻtishi bilan u Internetga shlyuzlarni qoʻlga kiritdi va eskirib qoldi, ammo alohida segmentlar hali ham ishqibozlar tomonidan qoʻllab-quvvatlanmoqda. Bir nechta istisnolardan tashqari, dastlabki kompyuterlar toʻgʻridan-toʻgʻri terminallarga ulangan va individual foydalanuvchilar tomonidan, odatda bitta bino yoki xonada foydalanilgan. Bunday tarmoqlar mahalliy tarmoqlar (LAN) deb nomlana boshladi. Keng maydon tarmoqlari (WAN) deb nomlanuvchi mahalliy hududdan tashqari tarmoqlar 1950-yillarda paydo boʻlgan va 1960-yillarda joriy etilgan. Zamonaviy shaklda domen adreslanishi 1987-yildan beri xalqaro standart sifatida rivojlanmoqda.
Kompyuter foydalanuvchilarining tarmoq madaniyati ham " oflayn " sharoitda axborot tashuvchilar — magnit lentalar va disketalar almashinuvi shaklida shakllangan (qarang. Floppinet maqolasi).
Shaxsiy kompyuterlarning paydo boʻlishi va tarqalishi bilan ularning muxlislari jamoalari shakllana boshladi, ular oʻzaro ommaviy axborot vositalarini faol almashadilar. ZX-Spectrum va Amiga uy kompyuterlari, undan keyin arzonroq shaxsiy kompyuterlar va Macintosh uchun kompyuter oʻyinlari sanoati va bozori paydo boʻldi, ular pul evaziga ixcham kassetalar va floppi disklarda tarqatildi, bu esa xakerlik madaniyatining rivojlanishiga olib keldi (dasturiy qaroqchilik) oʻyinlar ular uchun pul toʻlamaslik uchun buzilgan.
" diskmag^[en] " janri paydo boʻldi — ommaviy axborot vositalarida (disklarda) tarqatish va uyda oʻqish uchun kompyuter samizdat, yaʼni aslida „oflayn“ WWW surrogati. Shunday qilib, „tarmoq boʻlmagan“ shaxsiy kompyuter foydalanuvchilari jamoalari alohida " kiber madaniyat „ ni shakllantirdilar, bu Fidonet va Internetning keyingi tarqalishini mamnuniyat bilan qabul qildi va ulardan ommaviy foydalanishning muhim omillaridan biriga aylandi. Bu jarayonda, ayniqsa Gʻarb davlatlaridan tashqarida dasturiy taʼminot qaroqchiligi katta rol oʻynadi.

O‘zbekiston Respublikasida internet rivoji bevosita mamlakat taraqqiyoti bilan uzviy bog‘lanadi. U o‘zida zamonaviy davlat va aholi turmush tarziga xos barcha bosqichlarni aks ettiradi.

O‘zbekistonda Internet rivojini quyidagi asosiy davrlarga bo‘lish mumkin:
1990-yillar boshi. UUCP ma’lumotlar uzatish tizimida elektron pochta orqali ma’lumot almashish imkoni paydo bo‘ldi. 
Foydalanuvchilar analog modemlar yordamida Moskvaga yoki boshqa shaharlararo qo‘ng‘iroqni amalga oshira boshladilar. Ma’lumotlar uzatish tezligi 1200-2400 bod (bit/s)ni tashkil qilgan.
1992-1995 yillarda UUCP mahalliy provayderi faoliyatini boshlagan. U tomonidan ko‘rsatilayotgan xizmatlar tezligi 9600-14400 bod (bit/s)ni tashkil qilgan. Shundan so‘ng BCC (Biznes Aloqalar Markazi), CCC va PERDCA (Silk.org) provayderlari tashkil etilgan. SONET elektron tijorat tarmoqlariga ulanish boshlangan.
FidoNet matnli ma’lumotlarni jo‘natish global tarmog‘i ishga tushdi. Relcom – ilk elektron pochta tarmog‘i ishga tushdi. Ma’lumot uzatish tezligi 9600 dan 14400 bodgacha bo‘lgan analog modemlar orqali Internet tarmog‘iga ulanish imkoniyati tug‘ildi. Mazkur xizmatlar Naytov, BCC hamda Silknet (PERDCA) provayderlari tomonidan ko‘rsatilgan. 1995 yil 29 aprelda «UZ»domeniga asos solindi. O‘zbekiston Respublikasi Markaziy Bankining ma’lumotlarini banklararo uzatish tarmog‘iga asos solindi.