Intradukciya tarawında jumıs alıp barip atirǵan shólkemler hám olardıń waziypaları

Tema: “Intradukciya tarawında jumıs alıp barip atirǵan shólkemler hám olardıń waziypaları"

Joba:
1.Intradukciya haqqında

2.Arnawlı medicinada isletiletin dárilik ósimlikler
3.Dárilik ósimliklerdıń sanaotda isletiliwi

Intradukciya (latınsha intraductio- usınıs etiw), ósimlikler intradukciyası turli ósimlikler turleri hám sortların óz tabiyǵiy arealınnan aldın ushramaǵan territoriyalarǵa kóshiriw .

“Intradukciya“ tusinigi 19-asirdıń ekinshi yarminan berli qóllanılıp kelinbekte. Ósimlikler intradukciyası nazaryası shvetsariyalıq batanik A.De Kandol 1855-jılı tiykarlap bergen. N.I.Vavilov ózi jaratqan mádeniy ósimliklerdiń kelip shıǵıw órayları nazaryası tiykarında 1920 jılda intradukciyanıń ilmiy tiykarların islep shıqtı.
Házir derlik hámme materiklerde jetistirilip atırǵan mádeniy ósimliklerdıń kópshiligi turli geografik ulkelerden tarqalǵan, “kóshirip ótkerilgen“ ósimlikler esaplanadı.
16-17-asirlerde Amerikadan Yevropaǵa mákke, kartoshka, ayǵabaǵar, pamidor, temeki hám basqalar tarqalǵan bólsa ,17-asirde arqa Amerikada Evropadan keltirilgen qareli, alma,almurt, kashtan siyaqlı ósimlikler óstirildi.
Dárilik ósimliklerden paydalaniw tariyxı. Oraylıq aziyada asirler dawaminda ózine tán shiǵıs xalıq medicinası formalanǵan, ol miń jıllar dawaminda emlik qasiyetke iye ósimliklerden paydalanıw tajriybesine tiykarlanǵan . Xalıq medicinasiniń tiykarǵı quralı – emlik qasiyetke iye ósimlikler hám olardıń shiyki zatı tiykarında tayarlanǵan dárilik onimler esaplanǵan.
Barshege belgili , adam hám haywanlarda ushrasatuǵin keselliklerdi emlew hám usı keselliklerdiń aldin aliw maqsetinde isletiletin ósimlikler dárilik ósimlikler esaplanadı. Eramızdan aldinǵı dawirlerde aq adamlar emlik qasiyetke iye ósimlekler hám olar jardeminde kóplegen keselliklerdi dawalaw usılları haqqında maǵliwmatlar bolǵan hám olar ameliyatta qollanılǵan . Eramızdan aldinǵı 3500 jıl aldinǵı Shumer mamleketinde ılaydan soǵılǵan (sopol) taxtaylarǵa jazılǵan hám 1956-jılı alımlar oqıwǵa erisken eski jaziwlar hám dárilik ósimliklerden dárilik emlik zatlar (malhamlar) tayarlaw usıllari haqqında maǵliwmatlar bolǵan.
Egiped papirusları (eramızdan aldinǵı 3000jıl aldın) ayyemgi Qitay medicinası ulgisi“Ótlar hám támırlar haqqinda nızam“ (eramızdan aldinǵi 2800 jıl aldın jazılǵan hám qollanılǵan) sıyaqlı ayyemgi bizge shekem jetip kelgen dereklerde dárilik ósimliklerden paydalaniw hám olar tiykarinda emlik qasiyetke iye zatlar tayyarlaw usillari keltirilgen. Ayyemgi Grek alımı Gippokrat (eramizdan aldinǵı 460-377 jıllar) dawrinde 200 ge jaqın dárilik ósimliklerden paydalanılǵan , bul haqqına maǵliwmatlar bizge shekem jetip kelgen.
Respublikamızdaǵı dárilik ósimliklerdi uyreniw 20-asirlerde keń kólemde ótkerilgen. Akademik S.Yu.Yunusov hám oniń shagirdleri tarepinnen Respublikamiz florasındaǵı alkaloidlı ósimliklerdıń bioximyalıq quramı uyreniledi. Usı alımniń izlenis háreketleri menen 1956-jılda ósimlik zatları ximyası instituti shólkemlestirildi hám oniń alımları respublikamız florasındaǵı ósimliklerdi bioximyalıq quramın uyreniwge ulken ules qosdı.
Ózbekstan florasindaǵı dárilik ósimliklerdi uyreniwge farmacevt alımlar , professorlar S.S.Soxobiddinov hám X.X.Xolmatov hám olardiń shagirtleride ulken ules qosqan.
Arnawlı medicinada isletiletuǵın intraducent ósimlikler. Moychechak (chamamilla rekutita)
Quramaligulliler (Acteraceae) tuqımlasına kiriuwshi bir jıllıq, bóyı15- 40sm ge jetiwshi darilik ot ósimlik . Paqalı bir yamasa bir neshe tik ósiwshi , joqari bólimleri shaqalanadı.
Japraqlari eki ese pár tarizli qirqilǵan, gulleri aq,sari reńli jaǵımli iyisli ósimlik.
Gulleri iyun –iyul aylarında gullep tuqım beredi.
Geografiyalıq tarqalıwı: Tiykarınana Yevropada,Qubla Sibirde, Kavkaz,Oraylıq Aziya ushraydı.
Ximyalıq quramı: quramında 0.8% efir mayı, kumarinler, flavanoidlar, karotin hám basqa zatlar bóladı.
Isletiliwi: Ramashkanıń quwratılǵan gullerinen tamaq asqıniwında, tınıshlandiriwshı retinde, buyrek keselliklerinde, asqazan-ishek keselliklerinde isletiledi.
Dárilik issop- ( hyssopus officinalis) bul ósimlik eringulliler (lamiaceae) tuqımlasına kiriwshi ótkir iyisli , kóp jıllıq, bóyı 85-90sm keliwshi xamiyshe jasıl shala puta.
geografik tarqalıwı: bul ósimlik Qırım, Kavkaz, Maldova, Qubla Evropa , Órta jer teńizi atrapındaǵı mámleketlerde hám Óraylıq aziya mámleketlerinde óstiriledi.
Ximyalıq quramı : japraǵında 0.90-1.98% efir mayı, dubil zatlar, kislotalar hám gulinde flavanoid- diosimin , issopin hám glyukoza bar.
Isletiliwi: dárilik issopdıń efir mayı farmacevtikada tiykarınnan surtpelerdıń , ayrım sırtta isletetin basqa darilerdıń iysin jaqsılaw ushın isletiledi. Efir mayı anticeptik qasiyetine iye bolǵanlıqdan kuygen jerlerdi jaqsılawshı qural sıpatında isletiledi.
Tukli evra (aerva lanata) (pol pola)
gultajıqórazlılar (ammarannthaceae) tuqımlasına tán bóyı 55-70sm keliwshi kóp jıllıq ót ósimlik.
Geografik tarqalıwı : Hindistan , Fillipin , Jańa Gvineya, Aziya hám basqa Afrikanıń tropik rayonlarındaǵı qumlı jerlerde, shóllerde putalar arasında ósedi.
Ximyalıq quramı: Ónim quramında flavanoidlar ( tiykarınnan rutin) , efir mayı hám basqa birikpeler.
Isletiliwi: Ónim siydik aydawshı hám spazmalitik qasiyetke iye . Sónlıqdan Ózbekstan respublikası den sawlıqdı saqlaw varirlıgı tukli evra ósimligin respublika territoriyasında medicinada siydik aydawshı hám spozmolitik dári sıpatında isletiwge ruxsat etken.